In de TBS: 'Verschrikkelijke dingen gedaan, maar het zijn ook mensen'

Hans Faber, oom van de in 2017 omgebrachte Anne, liep een jaar lang mee in een tbs-kliniek. ‘We moeten accepteren dat sommigen nooit meer vrijkomen.’

Nog een beetje onwennig is Hans Faber, in de eerste aflevering van In de TBS, de vijfdelige documentaireserie van documentairemaker Elena Lindemans. Alsof Faber niet echt weet waar hij aan begint en of het wel een goed idee is; meelopen in een tbs-kliniek. Maar hij lijkt zijn draai snel te vinden.

Faber, inmiddels meer schrijver – van misdaadromans – dan journalist, is de oom van de in 2017 om het leven gebrachte Anne Faber. Destijds trad hij op als woordvoerder van de familie. Een jaar later schreef hij Anne, kroniek van een zoektocht, waarin hij verslag doet van de intense zoektocht naar zijn nichtje en de nasleep. Het boek werpt ook vragen op over het Nederlands forensisch systeem en over tbs, over hoe er in Nederland om wordt gegaan met mensen als de moordenaar van Anne. Al vrij snel na het verschijnen van het boek werd hij benaderd of hij wilde meewerken aan een documentaire over tbs. Dat was in 2019. Nog te vroeg, de wonden, bij Anne’s nabestaanden te rauw. Anderhalf jaar geleden kwam regisseur Elena Lindemans nogmaals bij hem en zei Faber wel ja. Een jaar lang liep hij met een filmploeg mee in de Van der Hoeven Kliniek en sprak hij met patiënten, therapeuten en medewerkers.

De documentaire begint ermee dat je aankomt en je door een beveiligingspoortje moet, zoals op Schiphol. Was dat ook de eerste keer dat je in een kliniek was?
'Ja. Dat was begin juni vorig jaar. Researcher Kelly Valk en Elena waren al vaker geweest, voor mij was het de eerste keer.' 

Hoe was dat die eerste keer, om daar zo rond te lopen?
'Ik had me natuurlijk een voorstelling gemaakt. Maar ik had me vooral voorgenomen dat ik zo onbevooroordeeld mogelijk naar binnen moest gaan. Dat ik dit, ondanks wat er allemaal is gebeurd, alleen maar kon doen als ik me open op zou stellen.'

Jullie volgen een aantal mensen, acht in totaal, twee vrouwen en zes mannen. Wist je van tevoren welke delicten ze hadden gepleegd?
'Nee. Ik wist dat het beter was om het niet te weten, omdat het dan moeilijker wordt om een open gesprek te hebben. Maar als je een jaar filmt, kom je gaandeweg steeds meer te weten. Ik merkte dat het daardoor inderdaad moeilijker werd om juist die open gesprekken te voeren.'

Voordat je besloot mee te doen, wilde je heel graag de instemming van je broer, de vader van Anne. Je was een beetje bang hè, voor zijn reactie?
'Toen ze me in 2019 hadden benaderd, had ik het hem ook al voorgelegd. Hij reageerde destijds niet erg enthousiast. Het was te vroeg, voor mij ook. Toen we het er later nog eens over hadden, vond hij het een interessant idee. Wel sprak hij gelijk zijn zorgen uit, of tbs’ers niet te humaan zouden worden afgeschilderd of dat het een kritiekloze serie zou worden of een waarin alleen maar de positieve dingen te zien zouden zijn. Ik snapte hem goed. Als dat de invalshoek was geweest, had ik niet meegewerkt.'

In de tweede aflevering gebruik je de term embedded journalist, Je was ongerust dat je te veel sympathie gaat krijgen voor de patiënten en je objectiviteit zou verliezen. Gebeurde dat?
'Het merkwaardige is natuurlijk dat je weet dat je in de tbs-kliniek bent, dat je mensen tegenover je hebt die daar niet voor niets zitten, maar dat je op een gegeven moment toch een band met iemand krijgt. Natuurlijk stelde ik me iedere keer weer de vraag of ik nog objectief en kritisch was. Maar het is een soort mindfuck waarin je terechtkomt. Want het zijn, ook al hebben ze soms verschrikkelijke dingen gedaan, mensen.'

'Dat is heel verwarrend, want als je dan met elkaar bent, merk je dat je met sommigen ook een goed gesprek kan voeren. Vergelijk het met Thomas Erdbink die Onze man bij de taliban maakte en met talibanleiders sprak. Dan moet je je wel open opstellen, wat niet betekent dat je het met hen eens bent of met ze sympathiseert. Voor mij was het soms nog verwarrender misschien, omdat ik de oom ben van Anne en daarom heel veel conflicterende gevoelens heb.'

Veroordeelde je zelf dat je soms sympathie voelde?
'Ik weet niet of sympathie het juiste woord is. Alleen al het feit dat je in gesprek bent kan soms verrassen. Als ik na een dag draaien terug in de auto zat dan dacht ik: shit, met wie heb ik eigenlijk gesproken vandaag?'

'Dit is wel een man die een ander op een gruwelijke manier van het leven heeft beroofd. Het was soms alsof je een onderscheid maakt tussen de persoon die je voor je hebt en de daad die hij heeft gepleegd. Het lijkt alsof je brein dat laatste uitschakelt, maar als ik dan in de auto zat, dan kwam dat terug. Dat is een verstorend gevoel.'

Omdat je dat van jezelf niet mag voelen, of geen empathie mag hebben? Het gaat in veel gevallen toch om mensen die geestesziek zijn, een psychiatrische stoornis hebben.
'Dat is zo, maar dat vergoelijkt in mijn hoofd de daad niet. Bij mensen die een heel zwaar delict hebben gepleegd en nog steeds een gevaar zijn, kan ik niet denken van: je bent zielig, want je hebt een moeilijke jeugd gehad. Overigens wil ik hier wel een kanttekening plaatsen, want in de tbs, en dat zie je ook in onze serie, zitten grofweg twee categorieën patiënten: je hebt de patiënten die eigenlijk in de GGZ horen maar die op een of andere manier in een tbs-instelling terecht zijn gekomen. Waarvan ik elke keer denk: jij hoort hier niet. Dat is een heel andere categorie dan mensen die een stoornis hebben en een zwaar delict hebben begaan en waarvoor tbs eigenlijk is bedoeld. We hebben beiden in de serie.'

Wisten de patiënten wie jij was?
'Het is ze wel verteld, of ik vertelde het zelf. Soms heb ik er gesprekken over gehad. Sommigen konden heel empathisch reageren. Een vrouwelijke patiënt klampte me een keer aan toen ze het had gehoord en zei dat ze destijds voor mijn nichtje had gebeden.'

Hoe oprecht voelde dat?
'Bij haar wist ik dat het oprecht was. Maar ik voel dat ook bij mensen buiten de kliniek hoor. Als je zoiets meemaakt, dan heb je snel door of mensen oprecht geïnteresseerd zijn of dat ze op een sensatieachtige manier met het onderwerp bezig zijn. Daar heb je er ook veel van.'

Denk je dat dit een belangrijke serie is voor de samenleving?
'Wat ik afgelopen jaar heb gemerkt als ik vertelde dat ik hiermee bezig was, is dat mensen je amper laten uitpraten. Die beginnen gelijk met het ventileren van hun mening. En hoe genuanceerd ik ook denk dat de serie is, je kunt er altijd stukjes uithalen om er je eigen gelijk mee te bewijzen.'

Hoe kijk jij zelf aan tegen het systeem na het maken van de serie? Denk je dat het werkt?
'We hebben alleen in Van der Hoeven gefilmd. Ik zie dat dat een goed functionerende kliniek is. Met zeer toegewijde medewerkers. Maar ik zie natuurlijk ook dat de tbs-kliniek in zijn geheel gebruikt wordt als een afvoerputje voor moeilijke gevallen uit de GGZ of uit de forensische zorg. Mensen waarvan we niet meer weten wat we met ze aan moeten. Ik heb genoeg complexe gevallen gezien, mensen die ernstige delicten hebben gepleegd en daarbij een meervoudige stoornis hebben. Daar zitten mensen tussen die nooit meer beter zullen worden en daarom nooit meer vrij kunnen komen.'

Maar tbs is er in wezen op gericht om mensen weer naar de vrijheid te begeleiden.
'Ja, maar de wonderen die ervan worden verwacht, van de kliniek en de behandelaars, zijn te groot. Het idee dat ze het daar wel even fixen, dat het een soort wasstraat is waar je doorheen gaat en er schoon uitkomt. Dat is niet zo en dat moeten we niet verwachten. Er zitten mensen die vreselijke misdaden hebben begaan, mensen die gevaarlijk blijven, die niet behandelbaar zijn. Ik noemde het een wasstraat, maar eigenlijk zou je het beeld van een garage voor moeten stellen, dat er een auto binnen wordt gebracht die defect is. Dan wordt er onder de motorkap gekeken, naar de accu. En dan zijn we een hele tijd verder.'

'En ze zoeken maar door. Tot op het moment dat het opportuun is om te zeggen: dit gaat niet lukken, deze auto is total-loss. Terwijl als ze misschien in het begin al eerlijk waren geweest, op het moment dat in het geval van de tbs iemand wordt binnengebracht, die onbehandelbaar is, dan kun je begeleiding op een andere manier inzetten.'

Is dat altijd gelijk duidelijk als iemand binnenkomt?
'Een goede therapeut kan dat vrij snel inschatten. Hjalmar van Marle, specialist op het gebied van forensische psychiatrie stelt dat 60 procent van de patiënten die in de tbs komen niet behandelbaar is.'

Wat zou met die mensen moeten gebeuren?
'Ik denk dat we moeten accepteren dat sommige mensen gewoon nooit meer vrij kunnen komen.'

Dan is er voor hen geen hoop meer?
'Nee, voor sommigen is dat er niet, maar duidelijkheid scheppen lijkt mij eerlijker dan valse hoop geven.'

De vijfdelige serie In de TBS is vanaf maandag 28 augustus wekelijks om 22.10 uur te zien bij BNNVARA op NPO 2.

Dit artikel verscheen eerder in de VARAgids.