Sinan Can: 'Mensenrechten zijn er voor iedereen, jammer dat ze zo weinig worden nageleefd'

In De Avond van de Mensenrechten ontrafelt Sinan Can de verhalen achter drie wereldberoemde beelden over onrecht en verzet.

'Ik kom al jaren op plekken waar mensenrechten met voeten getreden worden. Als ik naar een oorlogsgebied ga om ergens verslag van te doen, treed ik uit een veilige bubbel; Nederland kent al 78 jaar geen oorlog. Dat is een leven lang vrede. Als je zo lang leeft in een betrekkelijk veilig land, dan vertekent dat je wereldbeeld. Als ik daar vervolgens uit stap voor een oorlogsreportage, zie ik hoe alle mensenrechten wereldwijd geschonden worden. Dat de meest kwetsbaren het zwaar hebben. Dat is óók een bubbel, en het contrast met het veilige Nederland is dan ook groot. Te groot, voor mij nu. Daarom heb ik niet zo lang geleden besloten dat ik even geen oorlogen en conflicten meer versla.'

'Het werk dat ik op al die plekken deed, zorgde er wel voor dat ik beslist mee wilde doen met De avond van de mensenrechten. Dat handvest uit 1948 is een lichtpuntje in de menselijke beschaving; we zijn na de Eerste en Tweede Wereldoorlog tot het besef gekomen dat er universele mensenrechten bestaan en dat besef moeten we koesteren. De mensenrechten zijn er voor iedereen, of je nou in Zuid-Afrika, Siberië of Japan woont. Het is jammer dat er zo weinig mee wordt gedaan, dat ze zo weinig worden nageleefd. Het document is ook wel wat verouderd, er kan wel wat tekst bij, maar het moet niet helemaal weg – zoals sommige politici soms beweren.'

'Ik heb voor de avond met Thomas Blom en Bruce Amende reportages gemaakt over drie indrukwekkende beelden die in ons collectieve geheugen staan gegrift. Ik sprak onder meer fotograaf Jeff Widener; hij maakte de iconische foto van de man die in z’n eentje vier legertanks stopt tijdens de studentenprotesten op het Tiananmenplein in Peking, in 1989. Ik zag die foto zelf als tiener; hij maakte een enorme indruk. Er is ook een video van dat moment, we zien een man met een plastic tasje in z’n eentje vier tanks tegenhouden, die op weg waren om de studentenopstand op het plein neer te slaan.'

'Widener was persfotograaf in die tijd, hij vertelde me dat hij destijds echt bang was dat het uit de hand zou lopen. Hij was net wakker toen hij die tanks zag. Met een telelens probeerde hij te fotograferen wat hij zag, toen hij die man zijn kader binnen zag lopen. Op het moment dat hij de foto maakte, dacht hij nog dat die man met dat plastic tasje de foto zou verpesten. Eén foto uit de reeks die hij maakte was scherp genoeg. De volgende dag stond die plaat op alle voorpagina’s van alle kranten ter wereld. Het werd een iconisch beeld; het verzet van een eenling tegen het systeem.'

'Het is overigens onbekend wie die man is en hoe het met hem is afgelopen. Misschien heeft hij wel een bloemenzaak in New York, maar eerlijkgezegd denk ik dat hij vermoord is. De bestuurder van de tank vooraan in de colonne kreeg trouwens ook gevangenisstraf, omdat hij niet over die man met het plastic tasje heen reed met zijn tank.'

'De foto is gemaakt in een periode van verandering; ik herinner me de hoop die ik voelde toen ik de beelden uit Peking zag. Het was ook de tijd dat de Sovjetunie de Afghaanse Oorlog verloor, dat het IJzeren Gordijn viel, dat Nelson Mandela vrijkwam. In die zin hebben de gebeurtenissen uit die tijd mij ook als mens gevormd.'

'Ik ben voor de avond ook in de anti-kernwapen-tekening van Opland gedoken. De tekening uit 1981 werd hét symbool van de demonstraties tegen kenwapens in Nederland – hoewel de tekening uiteindelijk de hele wereld over ging. Het beeld is heel herkenbaar, het vrouwtje dat zo boos is, de trap die ze de kernbom geeft. Iedereen begrijpt direct wat-ie ziet, dat was ook precies de bedoeling. De tekening is van een eenling die zich verzet – net als de man op het Tiananmenplein.'

'Ik was zelf als vierjarig jongetje destijds met mijn ouders mee naar het Museumplein in Amsterdam, die tekening ken ik mijn hele leven al. Ik sprak met twee vrienden van Opland (pseudoniem Rob Wout, red.): historicus Geert Mak en stripmaker Ruben L. Oppenheimer. Geert was echt bevriend met Opland, Ruben keek vooral naar hem op, als collega-cartoonist.'

'Kunst kan heel direct samenvatten, je op een misstand wijzen – soms nog beter dan een krantenbericht of het Journaal dat kan. In dat opzicht is de tekening van Opland te vergelijken met het gedicht dat Ramsey Nasr, dat hij voordroeg in Khalid & Sophie. Ook dat werk raakte veel mensen, omdat het recht uit zijn hart kwam. Hij verwoordde heel mooi en gemeend wat heel veel mensen denken.'

'De heftigste foto die we tonen is niet zo oud: het aangespoelde jongetje Aylan, uit 2015. Ik was al naar zijn graf gegaan voor de serie Sinan op zoek naar het paradijs, maar we hebben het toen niet gebruikt. Het was te gruwelijk. Aylan was gevlucht voor de oorlog in Syrië, maar verdronk in de Middellandse Zee en spoelde aan. Iedere keer als ik de foto zie, komt deze hard binnen. Zoals Aylan daar ligt, met dat rode shirt en korte broek, met die schoentjes. Ik ben nu twee keer naar het graf van Aylan gegaan, er is geen plek ter wereld die zo zwaar is. Niet alleen omdat hij daar ligt, maar om alle andere kinderen die er liggen. Al die graven van kinderen in alle leeftijden.'

'In 2015 huilden we allemaal om Aylan, maar nu projecteert de politiek de problemen alweer op asielzoekers in Nederland, bijvoorbeeld bij de woningnood. Daarom is zo’n avond ook belangrijk, als geheugensteuntje. Dat we de mensenrechten niet vergeten, dat we ons eraan houden en niet opgeven. Helemaal in de tijd waarin we nu leven.’

Op 10 december 1948 werd op de vergadering van de Verenigde Naties historie geschreven door het aannemen van De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Een verklaring die inmiddels is getekend door elk van de 192 landen die aangesloten zijn bij de VN. 75 jaar later slaan BNNVARA en Amnesty International de handen ineen om de aandacht te vestigen op mensenrechten. De Avond van de Mensenrechten is zondag 10 december om 20.15 uur te zien op NPO 2. 

Dit artikel verscheen eerder in de VARAgids. Als eerste lezen? Word abonnee.