Hoe ver mag burgerlijke ongehoorzaamheid gaan?

‘Er zaten eerst drie mensen op de A12, uiteindelijk waren we er met 15.000’, vertelt Hannah Prins, de voorvrouw van Extinction Rebellion, in Vroeg!. Wat is burgerlijke ongehoorzaamheid en hoe ver mag dit gaan?

Al sinds jonge leeftijd is Hannah Prins (26) actief bij klimaatbewegingen. Toen ze eens langs een demonstratie van Extinction Rebellion liep, voelde ze zich geroepen om zich aan te sluiten bij deze klimaatbeweging. Inmiddels neemt ze als voorvrouw deel aan geweldloze, burgerlijke ongehoorzaamheidsacties. Hiermee vraagt ze extra aandacht voor de klimaatcrisis. ‘Het is niet niks om de bewuste keuze te maken. Zo van: ik ga op een weg staan, ik ga gearresteerd worden’, zegt ze in Vroeg!. ‘Dat is het hele idee van burgerlijke ongehoorzaamheid. Je overtreedt bewust een wet, om een punt duidelijk te maken.’

Een burgerlijke ongehoorzaamheidsactie ‘is een actie waarbij je eigenlijk maximaal gebruikmaakt van je demonstratierecht’, legt Akelei de Lange (27) uit in Voorvechters. Ze is al 2,5 jaar klimaatactivist bij Extinction Rebellion. Zo zat ze vastgeketend voor een ING-pand, omdat de bank nog steeds fossiele projecten financiert. ‘Wat wij doen is niet illegaal, maar het gaat vaak wel een stapje verder dan een aangekondigde demonstratie die wordt toegestaan door de burgemeester. En ik denk dat dat een zinvolle manier van demonstreren is, omdat je vaak ziet dat er veel meer media-aandacht voor is en dat er toch op een andere manier over gesproken en geschreven wordt.’

Burgerlijke ongehoorzaamheidsacties zijn beschermd door het demonstratierecht, mits ze vreedzaam verlopen. ‘De levens van mens, dier en natuur staan namelijk op het spel’, aldus Prins. Een blokkade van de A12 moet dus enige tijd getolereerd worden, als de veiligheidsmaatregelen in acht zijn genomen. Ook als dit opstoppingen veroorzaakt. Alleen als het strikt noodzakelijk is, mag een burgemeester ingrijpen. Dat kan bijvoorbeeld als hulpdiensten geen vrije doorgang hebben of er slechte communicatie is tussen demonstranten en de politie.

Onder strikte voorwaarden mag een vreedzame burgerlijke ongehoorzaamheidsactie beëindigd worden. Hoe en wanneer moet wel goed overwogen zijn. ‘Hoe lang hebben de demonstranten de kans gehad hun punt te maken? Welke middelen zet de politie in om de demonstratie te beëindigen?’ Dat soort vragen moeten volgens mensenrechtenorganisatie Amnesty International worden meegenomen in de overweging. Of de beëindiging van een actie rechtmatig is, wordt telkens opnieuw beoordeeld.

Ondanks het demonstratierecht, loop je bij een burgerlijke ongehoorzaamheidsactie altijd risico op een straf. De meeste demonstranten accepteren dat als ze deelnemen aan een actie. Zo kunnen zij een boete krijgen, maar deze moet wel in verhouding staan tot de regel die ze overtreden. Het is ook niet zo dat de boete hoger wordt, omdat ze onderdeel zijn van een protest. ‘Omdat het demonstratierecht zo belangrijk is, kan het zo zijn dat de straf voor het overtreden van die regels lager uitvalt, of misschien wel helemaal niet opgelegd wordt’, schrijft Amnesty International. In november 2023 organiseerde zij samen met BNNVARA De Avond van de Mensenrechten.

De geschiedenisboeken laten zien dat burgerlijke ongehoorzaamheidsacties in het verleden tot maatschappelijke verandering hebben geleid. Zo had Prins niet mogen stemmen, als Aletta Jacobs niet de barricade op was gegaan voor vrouwenrechten. De rechten van zwarte personen waren anders geweest, als Rosa Parks wél was opgestaan voor een wit persoon in de bus.

Voor de klimaatcrisis is burgerlijke ongehoorzaamheid ook nodig en nu misschien wel meer dan ooit, vertelde Extinction Rebellion-woordvoerder Kate Mitchell eerder al. ‘Bijna alles is al geprobeerd: petities, politieke partijen, campagnes, et cetera. Burgerlijke ongehoorzaamheid is erg succesvol geweest in het verleden en lijkt daarmee de enige optie te zijn op dit moment.’

‘Als ongeveer 3,5% van de bevolking meedoet aan burgerlijke ongehoorzaamheidsacties, kan je grote verandering bewerkstelligen’, vertelde Prins eerder in Vroeg!. Volgens de theory of change, die Extinction Rebellion hanteert, kunnen de overheid en de fossiele brandstofindustrie de klimaatbeweging niet negeren, als 3,5% van een bevolking hier actief bij betrokken is.

Maar dan moeten die mensen wel bereikt worden. Burgerlijke ongehoorzaamheid zou daarom een schoolvak moeten worden, vindt Mark Boode, oprichter van Teachers for Climate, die in Vroege Vogels pleit voor activisme als onderdeel van het burgerschapsonderwijs. Zo leren jongeren hoe ze maatschappelijke problemen aan kunnen pakken en stellen ze zichzelf bepaalde vragen. ‘Het is mijn toekomst straks. Hoe sta ik daarin?’

Beluister het fragment van 47.50 tot 56.46

De feiten over de klimaatcrisis aan een groter publiek bekend worden gemaakt, vindt Prins. De overheid kan bijvoorbeeld persconferenties geven over of Nederland op koers ligt om in 2030 klimaatneutraal te zijn. ‘Heel veel mensen weten niet hoe erg het is, wat er nu aan de hand is en wat er moet gebeuren. Als je eenmaal weet hoe erg het is en hoe kort we nog hebben om onder die 1,5 graad te blijven, die dus echt cruciaal is, dan zullen veel meer mensen boos worden en in actie komen.’

Toch waren er tijdens de Mars voor Klimaat en Rechtvaardigheid in 2023 al ruim 85.000 mensen op de been. ‘Een heel groot deel van Nederland ziet wel in wat voor crisis we zitten en wil ook wel actievoeren’, aldus Prins. ‘Ze zien ook: een petitie ondertekenen werkt misschien niet meer goed. We moeten iets anders doen. Burgerlijke ongehoorzaamheid is nodig.’

De politiek krabbelt volgens Extinction Rebellion nu namelijk terug, ondanks dat de Tweede Kamer een motie had aangenomen om te onderzoeken hoe fossiele subsidies afgebouwd kunnen worden. Daarom organiseert de actiegroep op 3 februari een mars in Den Haag, voor een nieuwe A12-blokkade. 'De acties worden groter en disruptiever', belooft activist Rozemarijn van 't Einde in De Nieuws BV. 'We breiden onze burgerlijke ongehoorzaamheid uit.'

In Voorvechters volgt Jurre Geluk jonge actievoerders in hun strijd tegen klimaatverandering. Waarom laten deze activistische leeftijdsgenoten zich oppakken uit protest voor het klimaat terwijl het bij Jurre nog nooit is opgekomen om de straat op te gaan terwijl hij ook wel snapt dat er iets moet veranderen? Wie zijn deze activisten, rebellen en onruststokers? Waarom kiezen ze de weg van de meeste weerstand en wat levert die burgerlijke ongehoorzaamheid eigenlijk op?