Wat heeft zeventig jaar ontwikkelingssamenwerking opgeleverd?

Patrick Lodiers onderzocht de resultaten van zeventig jaar ontwikkelingssamenwerking in Dominee of koopman. Zijn bevindingen toetste hij alvast met de verantwoordelijke minister, Sigrid Kaag.

Het ministerie van Buitenlandse Zaken ligt er eenzaam bij. De normale drukte rond het Haagse Centraal Station is er niet in deze corona-tijd. De ruime hal van het ministerie is vrijwel leeg, er staan alleen twee bewakers die ons verwijzen naar de VIP-ingang. Als we staan te wachten bij de lift voor de Very Important Persons, schuift de deur net open. Minister Stef Blok kijkt ons vorsend aan, ‘zo zo, hoog bezoek’, zegt hij en we zien een ironisch glimlachje. ‘Bijzonder goedemiddag excellentie’, antwoordt Patrick Lodiers.

Even later nemen we plaats in een ruime vergaderzaal die wordt opgesierd door de ingelijste foto’s van alle voorgangers op Buitenlandse Zaken en Ontwikkelingssamenwerking. Een paar dagen eerder zat Wopke Hoekstra in deze zelfde ruimte nog tot diep in de nacht snoeihard te onderhandelen met de andere Europese landen over een steunpakket van 540 miljard euro. Hoekstra ging er met gestrekt been in en claimde die avond de overwinning. Daar viel nog wel het nodige op af te dingen, maar al moet je als politicus diep door het stof dan nog kraai je de victorie.

Sigrid Kaag, de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, neemt op ruime afstand plaats aan de vergadertafel tegenover Lodiers. Hij is hier om te praten over zijn serie Dominee of koopman waarvoor hij in zes Afrikaanse landen ging kijken wat er nu eigenlijk tot stand is gebracht met Nederlandse steun in de afgelopen 70 jaar. Het is een wrang moment om elkaar te spreken nu iedereen aan de eigen gezondheid, de eigen economie en aan het eigen belang denkt.

Sigrid Kaag: 'Dat is kortzichtig. Ik heb dat voorzichtig geagendeerd. Niet de eerste week natuurlijk, want dat is politieke zelfmoord omdat men heel erg naar binnen is gekeerd doordat we geconfronteerd worden met een acuut gevoel van onveiligheid, ongrijpbaarheid en onzekerheid van het bestaan.'

U hebt het wel snel voor elkaar gekregen om 100 miljoen te regelen voor een corona fonds. Blij mee?
Kaag: 'Dat is peanuts als je ziet wat er nodig is. Maar goed we waren wel een van de eerste landen en ik heb gezegd: we kunnen als Nederland niet zeggen dat we het belangrijk vinden en dan niets doen. We hebben een reputatie om er te zijn als het ertoe doet.'

Moest u in de ministerraad op de tafel klimmen?
Kaag: 'Nee hoor, ik heb mijn eigen geld. Ik heb tegen de ambtenaren gezegd: Hier ga ik geen tijd aan verspillen, ik ga hier niet voor bedelen. We gaan eigen middelen inzetten. De kosten gaan voor de baten uit. We zijn een beetje blijven steken in dat beeld van de jaren 80 dat we altijd maar koploper zijn. Dat is niet zo.'

Patrick Lodiers: 'Maar het is niet iets om heel trots op te zijn. Zestig academici zeggen: Het ministerie moet nu veel meer doen nu tegen corona, maar Nederland is op zichzelf gericht is. Wij zijn op zoek naar mondkapjes.' Kaag: 'Elk land hoor. Ik ben drie weken geleden de Europese ministers van Ontwikkelingssamenwerking gaan bellen om te zeggen: kom bij elkaar. Nu!'

U zegt terecht, we moeten nu handelen, want als het daar echt toeslaat, hebben we een veel groter probleem. Ik heb nog niet het idee dat dat echt doordringt bij veel mensen.
Kaag: 'Nee dat geloof ik ook niet. Gelukkig is er nu journalistieke aandacht. Op de ene dag ben ik bijna blij dat ik iets over India lees, de andere dag over Zuid-Afrika. Dan ziet men: hé, daar gaat het helemaal mis, oh we kunnen daar sociale implosie krijgen.'

Lodiers: 'Maar als ik mijn serie over de afgelopen 70 jaar ontwikkelingswerk bekijk, hebben we de laatste jaren veel ingezet op handel en private partijen. De publieke sectoren die nu heel belangrijk zijn – onderwijs en gezondheidszorg – hebben we niet meer gesteund. Daar vallen nu wel de grote
klappen.'

Kaag: 'Al die regeringsleiders zullen er nu spijt van krijgen dat ze niet meer in de zorg hebben geïnvesteerd want de volgende revolutie komt voort uit gebrek aan gezondheidszorg en dan kan geen wapen de bevolking tegen houden.'

Jij bent voor deze serie gaan praten met de mensen in Afrika. Welke aanklacht is jou het meest bijgebleven?
Lodiers: 'De minister van Buitenlandse Zaken van Rwanda zegt: Nederlanders moeten zich realiseren dat wij de kleuterschool zijn ontgroeid. Zij voelen zich nog steeds geen gelijke partners en ervaren ons als neerbuigend.'

Dat kunnen ze over u niet zeggen?
Kaag: 'Ik denk het niet. Ik heb in en met dat soort landen gewerkt, dus ik denk dat ik veel meer beide werelden begrijp. Wij moeten verantwoording afleggen aan ons parlement, maar dat vertaalt zich soms in donor-gedrag: dat men doet van ‘tuttuttut met mijn vijf miljoen verwachten we wel zo ongeveer de hervorming van het hele land’. Om vijf miljoen te krijgen moet je twee jaar onderhandelen met die zeurpieten uit Den Haag. Daar tegenover staat China, die komen zomaar met vijf miljard. Daarna betreuren we het en zeggen: Hé, nou gaan ze opeens allemaal naar China. Hoe kan dat nou? Wij waren zo genereus.'

Lodiers: 'Ander punt is nog altijd de duurzame handel. Dat merkte ik heel erg in Senegal. Als kleine jongen werd me altijd al gezegd: je moet ze geen vis geven, maar een hengel. Maar je ziet in Senegal dat wij de zee hebben leeggevist en dus kun je ze niet kwalijk nemen dat ze denken: ik pak een boot naar Europa want ik kan mijn kinderen hier niet voeden.'

Kaag: 'Als ze daar een beter leven kunnen opbouwen dan blijven mensen thuis, maar de lokroep of de druk bij afwezigheid van perspectief is dusdanig dat er altijd wel iemand in een bootje stapt of het probeert. Daar moet geïnvesteerd worden in de opbouw van visfabrieken zodat je daar de vis kunt drogen, zodat het een exportproduct wordt.'

Lodiers: 'Ik eet al heel mijn leven eerlijke chocola, maar dan interview ik boeren in Ghana en die zeggen: ‘wij worden eigenlijk alleen maar armer’. Want het grote geld wordt namelijk verdiend als de cacaoboon halffabricaat wordt.'

Kaag: 'Maar bij duurzame chocola lichten we wel steeds vaker de hele keten door. Salariëring, het tegengaan van kinderarbeid, de productiekwaliteit, de toegang tot de markt om inderdaad het op schaal te doen. Als je kijkt naar bevolkingsgroei, armoede, klimaatverandering, maar nu ook de directe impact van de coronacrisis op sociaal-economisch terrein dan moeten we echt grote investeringen doen. Daar heb je de Wereldbank en IMF bij nodig.'

We doen nu vooral ons best om die Afrikanen daar te houden, toch? Uw missie is: zorg dat ze niet naar Europa komen.

Kaag: 'We hebben natuurlijk een migratie-agenda, maar mijn beleid is gericht op preventie. De aanpak van grondoorzaken van armoede, de gevolgen van klimaatverandering en ook terreur. Dat deel van het beleid waar jij het over hebt is meer van collega Ankie Broekers-Knol (staatssecretaris Justitie en Veiligheid, red.) . Mijn hoofddoel is nog steeds aanpak van armoede en het bereiken van duurzame ontwwikkelingsdoelen.'

Lodiers: 'Dominee of koopman gaat over 70 jaar ontwikkelingssamenwerking. Hebben we nog eens 70 jaar nodig?'

Kaag: 'Volgens mij moeten we helemaal niet meer praten over ontwikkelingssamenwerking, want dat gaat ervan uit dat wij weten hoe anderen zich moeten ontwikkelen. Ik vrees wel dat we nog een tijdje aan de slag zijn als je kijkt naar de toekomstige gevolgen van klimaatverandering, de verplaatsing van mensen daardoor en nu al de ontwrichting door het coronavirus. We komen weer heel erg op achterstand en moeten veel meer aan preventie doen.'

Lodiers: 'Ik denk dat eerlijk handelen het grote issue is. Dan moeten we wel accepteren dat we water bij de wijn doen en niet alleen naar ons eigen belang kijken.' 

Kaag: 'Mee eens, is ook veel slimmer. Het gaat om echt grote investeringen en daar moet je niet kleinzielig over doen. Als je investeert in de veiligheid en het welzijn van anderen, heb je er zelf ook baat bij. Simpel. Misschien helpt de coronacrisis daar een beetje bij. Als je investeert in het beschermen van anderen is het hele gezondheidsniveau in Nederland op termijn ook beter.'

Als we nu niets doen aan het corona virus daar, wat dan?
Kaag: 'Als we de zwakste schakel, dus de armste landen, nu niet aanpakken zal het virus weer de kop op steken. Mensen die niet kunnen werken vanwege de lockdown verliezen dusdanig inkomsten dat ze nog meer verzwakt raken, zieke mensen zullen niet per se overlijden aan corona, maar gaan dood aan hiv. Ze kunnen de medicijnen niet meer betalen, gaan niet meer naar de dokter, dus je hebt dat chronische effect. Geen geld vanwege handel die stopt, toeristen die niet meer komen. Dat is een somber scenario.'

Het aardige is dat Wopke Hoekstra net met veel moeite een steunpakket van 540 miljard voor de zwaarst getroffen Europese landen afsluit, maar met u hebben we het over veel grotere bedragen toch? 
Kaag: 'Uiteindelijk gaat het over veel grotere bedragen. De actieplannen die er nu liggen gaan om twee miljard. Dat is heel bescheiden tegenover de echte noden en de langere termijn investeringen, absoluut.'

Lodiers: 'Dan hebben we het over duizenden miljarden op de lange termijn.' 

Kaag: 'Ja. Maar wil je dat de rest van de wereld op instorten staat? Dat wil niemand moreel gezien, maar als je als handelsland er weer bovenop wilt komen kun je niet alleen naar Frankrijk exporteren.'

Wopke Hoekstra is nu een held in ons land omdat hij keihard gevochten heeft voor ons belang en de Italianen op afstand heeft gehouden en dan komt mevrouw Kaag prediken dat Afrika redden nog veel belangrijker is.
Kaag: 'Nee, dat is niet belangrijker, maar ik denk wel dat ons belang zeer gediend is bij een beetje breder en internationaal kijken. En dat wil niet zeggen dat je dat onvoorwaardelijk doet. Niets is onvoorwaardelijk in dit leven.'

Lodiers: 'Is daar nog draagvlak voor in Nederland?'

Kaag: 'Dat moeten we continu blijven opbouwen. Uit onderzoek blijkt dat er bijzonder weinig steun is voor ontwikkelingssamenwerking. Het heeft geen zin om heel stoer te doen als we een keer meedoen aan een missie of als ik een bedragje over maak. Het gaat om het grotere verhaal, dat moeten we uitdragen.'

Veel mensen zeggen: die Kaag heeft veel mooie woorden, maar weinig concrete daden, veel te weinig echt resultaten.
Kaag: 'Ja, dat is jammer, maar ik begrijp het wel omdat het hier niet zo zichtbaar is. Vraag het in het buitenland dan hoor je een heel andere mening. Maar daar heb je niks aan. Het terrein van ontwikkelingssamenwerking is lange termijn, daar doen we heel veel, maar we zijn afhankelijk van partners, van situaties. Ik heb niet even een concreet actieplan zoals collega Hugo de Jonge (minister van Volkdgezondheid, red.) dat heeft, zo werkt dit niet. Helaas.'

Patrick, als jij op de positie van mevrouw Kaag zou zitten, wat zou je dan doen?
Lodiers: 'Ik zou de naam van het ministerie meteen veranderen in Eerlijke Handel. Ik zou dat ook breed willen uitdragen: ontwikkelingssamenwerking is het voorspel, de echte coïtus daar moeten we nu snel aan beginnen.'

Kaag: 'Jij gaat uit van een heel traditioneel handelsperspectief. Alsof je a zegt en b gebeurt. Dat is niet zo. Je bent ontzettend afhankelijk van heel veel schakels en die moet je allemaal beïnvloeden en uitonderhandelen en dan sta je eigenlijk met heel weinig geld in het voorportaal.'

Lodiers: 'We staan al 70 jaar in het voorportaal dan.'

Kaag: 'Ik wil nog wel zeggen wat ik altijd zeg, maar dat zeg ik wel een andere keer.'

Lodiers: 'Wat zegt u altijd? Moedig voorwaarts?'

Kaag: 'Dat ik deze baan één keer doe en daarna nooit meer.'

Lodiers: 'Het lijkt mij een wereldbaan, is het u tegengevallen?'

Laten we dan nog maar even doorgaan met dit gesprek.
Kaag: 'Nee hoor, nee, nee. Ik houd de spanning erin. Ik leg het een andere keer nog wel eens uit.'