Regisseur David de Jongh: 'Theo van Gogh zou absoluut geen haatzaaier op sociale media geworden zijn'

‘Over Theo van Gogh kan een veel universeler verhaal verteld worden, dan dat van een man die op 2 november werd vermoord omdat hij een omstreden columnist was’, aldus regisseur David de Jongh (1967). Welk verhaal is dat?

Een nog jonge David de Jongh kreeg bewondering voor Van Gogh door zijn interviewprogramma Een Prettig Gesprek. Als beginnend journalist interviewde hij Van Gogh in 1994 bij hem thuis voor de radiozender Classic FM – een ontmoeting die veel indruk op hem maakte. Voor zijn serie Theo van Gogh, de Hunkering dook hij in het leven van misschien wel de meest provocerende persoonlijkheid uit de recente Nederlandse geschiedenis.

‘Ik werd in een achterkamertje gedeponeerd, waar slechts een typemachine stond en één stoel. Theo zat in het midden van dat kamertje op die enige stoel – zelf kreeg ik er geen – een stukje te tikken. Hij keek me niet aan, dus zocht ik naar een manier om half te staan, half te zitten in de vensterbank. In die intimiderende setting probeerde ik hem zo goed en zo kwaad als ik kon te interviewen. Op sommige vragen reageerde hij gereserveerd, zoals over zijn scheiding, maar over andere onderwerpen wilde hij juist graag praten en stimuleerde hij me om door te vragen. Ik vond hem eigenlijk een heel aardige man.’

‘Dat idee ontstond al ten tijde van de moord. Toen ik het nieuws hoorde, raakte ik in shock. Dat er in mijn geboortestad zomaar iemand op een fietspad lag, gruwelijk afgeslacht, vond ik ontzettend moeilijk te verteren. Ik was ontzettend kwaad. Het was zo afzichtelijk dat het me, denk ik, uiteindelijk heeft gemotiveerd om de film te maken. Maar voordat ik er daadwerkelijk mee aan de slag ging, liep ik twintig jaar met het idee rond.

Toen Pieter van Huystee (producent van de documentaireserie, red.) mij benaderde en vertelde dat hij de rechten van de biografie van Jaap Cohen had gekocht, en me vroeg of ik een film wilde maken op basis van zijn research, greep ik die kans met beide handen aan.’

‘Het kan je aan het denken zetten over de grenzen van je gedrag in het openbaar. Daar is best iets van te leren ook – hoe Theo eigenlijk heel zacht met zijn acteurs kon omgaan, maar in het publieke debat keihard zijn mond opendeed. Dat kan naast elkaar bestaan. Bovendien is het verfrissend om een heel andere tijd te zien. Het geeft een mooi tijdsbeeld van de generatie van de vrijheid van de jaren zeventig, toen alles nog kon.’

‘Zijn moeder zegt dat als hij filmde, hij zich senang voelde. En tussen zijn films door, wanneer hij moest wachten tot de financiering voor een nieuwe film rond was, schreef hij stukken en ging het mis. Maar dat is niet de enige reden. Hij voelde een hunkering om zich met dingen te bemoeien. En om – in zijn ogen – onrecht aan te vallen. Die verontwaardiging die hij voelde, moest eruit. Die moest het liefst op papier en gericht aan zoveel mogelijk mensen. Hij had een diepgewortelde neiging om dat te doen: onrecht bestrijden en hypocrisie aanvallen.’

‘Hij zou absoluut geen anonieme reaguurder of haatzaaier op sociale media geworden zijn. Theo voerde het debat juist graag in het openbaar, ook omdat hij dat zo lekker vond. Ik denk en hoop dat hij de opkomst van extreemrechts kritisch zou volgen. Hij was natuurlijk een ongeleid projectiel, zonder respect voor wie dan ook in een machtspositie. Als de machthebbers van nu verder uitgroeien tot dictators, dan had hij zich ongetwijfeld keihard uitgesproken.’

‘Er zitten zoveel aspecten aan zijn leven, en in de serie wilde ik al die verschillende aspecten laten zien. Door met Jaap Cohen te praten en het boek – dat toen nog in wording was – mee te lezen, ontdekte ik hoeveel andere boeiende dingen er nog over Theo te zeggen zijn. Zowel het maatschappelijke, het politieke als het persoonlijke: zijn relatieleven, de band met zijn ouders en zijn jeugd. Zaken die in ieders leven spelen, maar bij Theo gewoon veel extremer zijn. Dat maakt dat over hem een veel universeler verhaal verteld kan worden, dan alleen dat van een man die vermoord is op 2 november omdat hij een omstreden columnist was.’

‘Ik denk dan toch zijn kwaliteit als brievenschrijver. Er zitten prachtbrieven bij. En dan dat merkwaardige handschrift. Je komt er gewoon niet bij waarom iemand de letters doorkrast die hij net heeft geschreven. “Hij zet er strepen doorheen, en tegelijkertijd verbindt hij op die manier de woorden met elkaar”, vond ik een mooie metafoor van Guus Luijters. Dat is ook een mooie metafoor voor Theo zijn houding tegenover de medemens: hij trapt en hij omhelst.’