Theo van Gogh was een extreemrechtse bohémien

Het is helemaal niet moeilijk om hem te duiden.

De afgelopen dagen is Theo van Gogh op verschillende manieren herdacht. Daarbij kwam steeds een bepaald soort ongemak tot uiting. Hij behoorde door zijn uiterlijke verschijning en zijn consumptiepatroon tot de hoofdstedelijke bohème. Hij oogde als een soort nazaat van de jeugdrevolutie uit de jaren zestig. Van Gogh werd als een kunstenaar beschouwd en tot de avant garde gerekend. Toch hield hij er voor die kringen ongebruikelijke opvattingen op na. Hij was een overtuigde socialistenvreter. Hij probeerde in lange reeksen scheldcolumns linkse tegenvoeter kapot te schrijven. 

Theo van Gogh stond voor de rechter wegens antisemitische oprispingen en verplaatste deze gevoelens in de jaren negentig naar de islam en de moslims in het algemeen. Hij duidde die het liefst aan als "geitenneukers". Tegelijkertijd vatte de man die in zijn columns alles en iedereen maar vooral mensen met een linkse reputatie de maat nam, een kritiekloze bewondering op voor Pim Fortuyn. Theo van Gogh was ervan overtuigd dat deze "goddelijke kale" de enige was die Nederland kon redden. Na de moord op Fortuyn verspreidde hij met graagte complottheorie-achtige gedachten over hoe de elite de champagnefles opentrok en hoe de goddelijke kale was gevallen als slachtoffer van een samenzwering. Van Goghs speelfilm 05/06, overigens gebaseerd op een verhaal van Thomas Ross, riekte daar sterk naar.

Maar Theo van Gogh wordt door de hele goegemeente geëerd als martelaar van het vrije woord. Mohammed Bouyeri had hem immers met zijn fatale messteken op de Linnaeusstraat gelijk gegeven. De islam hád Theo afgemaakt omdat hij zich de mond niet liet snoeren. Nadat hij was afgeslacht, werd hij tegelijkertijd door extreemrechts omhelsd en als profeet geëerd. Jarenlang – eigenlijk tot nu toe – waren de sociale media vergeven van postings waarin de schrijvers over "Theo" spraken alsof ze jarenlang samen met hem lijntjes coke hadden gesnoven.

Dat zorgde de afgelopen dagen bij veel herdenkers dus voor dat ongemak. Je voelt het ook  in de geweldige tv-serie die BNNVara de afgelopen weken over hem uitzond. Die Theo van Gogh hoort niet echt bij de vereerders van Sint Pim en zeker niet bij de PVV ook al blijven types als Wilders en Bosma met hem dwepen. Hij is uiteindelijk de grote kampioen van de vrijheid. Theo van Gogh eiste nu eenmaal dat iedereen altijd alles kon zeggen en dan moet je zelf het voorbeeld geven met extreme uitspraken. Bij Reve-fans zie je hetzelfde verschijnsel. De volksschrijver deed met graagte racistische uitspraken en hij noemde zijn tegenstanders ongewassen tuig. Als hij dicht:

Onze kassiers op de wegen beroofd
Aan ouden van dagen op kaarslichte dag
Hun beursje met spaargeld ontrukt
Onze roomblanke dochters onteerd

Waarheen mijn vaderland
O Nederland ontwaak
Gooi al dat zwarte tuig eruit
Ons land voor ons
Op naar de Blanke Macht!

Als hij zulke dingen dicht, dan is dat ironie.

Het was geen ironie maar diepe ernst. Zo dácht Reve erover en dit soort poëzie was Theo van Gogh gegarandeerd uit het hart gegrepen. Wat moet je met zulke helden?

De oplossing van dit probleem is eenvoudig: Theo van Gogh was – met Reve trouwens – een reactionaire bohémien, een avant garde kunstenaar met een afkeer van de gevestigde orde, niet omdat hij zo links was maar juist zo rechts.

Voor de Tweede Wereldoorlog kwam dit menstype vaak genoeg voor. In de jaren twintig van de vorige eeuw was de kunstenaar Erich Wichman een bekende figuur in het artistieke wereldje van Amsterdam. Hij haatte de parlementaire democratie en was een bewonderaar van Mussolini. Daarom stichtte hij samen met zijn tegenvoeters, de anarchisten, de Rapalje Partij. Lijsttrekker was de bekende drinkebroer Hadjememaar. Het doel was chaos te stichten in de Amsterdamse gemeenteraad. Deze voorlopers van het populisme wonnen twee zetels maar als ontwrichters van de gevestigde politiek vielen Hadjememaar en zijn fractiegenoot heel erg tegen: ze lieten zich op het stadhuis niet gelden.

Wichman was verwant aan een grote artistieke vernieuwingsbeweging, het Futurisme, dat dweepte met moderne techniek, industrialisering, de natie en sterke leiders. De woord- en beeldtaal van futuristen was heel experimenteel.

In Parijs bestond een hele subcultuur van reactionaire intellectuelen, van wie een aantal aan van alles en nog wat verslaafd was. Ze kwamen aan het woord in extreemrechtse kranten en sommigen van hen kregen nationale bekendheid zoals Robert Brasillach, die op foto's volstrekt overkomt als een linkse ideoloog uit die dagen.

In 1934 speelden types uit deze kring een belangrijke rol bij een opstand in Parijs die bijna uitmondde in een bestorming van het parlement.

Brasillach schreef over zijn milieu heel leuke memoires Notre Avant-Guerre. Toen hij na de bevrijding van Frankrijk wegens landverraad ter dood veroordeeld werd, vroegen kunstenaars en literatoren tevergeefs bij De Gaulle om gratie.

Het praktijkvoorbeeld dat de nazi's en de fascisten gaven van extreemrechts beleid heeft er voor gezorgd dat de hierboven geschetste levensstijl om het zachtjes te zeggen wat uit de mode raakte. Hele generaties hadden nu eenmaal aan den lijve ervaren wat er kon gebeuren als je met dit soort vuur speelde maar die zijn langzaam maar zeker uitgestorven. Daarom ontstond er ruimte voor een wederopstanding van de extreemrechtse bohème.

Theo van Gogh is daar een spectaculair voorbeeld van. Zijn roep om vrije meningsuiting stond in dienst van de haat- en scheldcampagnes die hij continu voerde tegen mensen die hij als links ervoer. Hij zocht ruimte voor zichzelf, niet voor anderen. Hij gebruikte zijn vrijheid om zondebokken aan te wijzen in plaats van te zoeken naar oplossingen voor grote maatschappelijke problemen. En uiteindelijk omarmde hij een leider.

Zo stond Theo van Gogh er politiek en maatschappelijk in. Dat hij daarnaast een getalenteerd columnist was, aannemelijke films kon maken en zich manifesteerde als briljant interviewer, is met de kern van zijn denken op geen enkele manier in tegenspraak. Voor de Tweede Wereldoorlog had men precies begrepen wat voor vlees men met een Theo van Gogh in de kuip had.

Nu moeten wij dat opnieuw leren.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin zeker nu de laatst putten niet gesloten blijken. Teven noem ik de PVV een extreemrechtse partij.

Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: de politieke macht van tycoons.