Hoe maak je mentale gezondheid onder jongeren bespreekbaar?

Meer dan de helft van de Nederlandse jongeren kampt met mentale problemen. Erover praten helpt, maar hoe doe je dat?

De mentale gezondheid van jongeren staat onder druk, en ruim driekwart van de psychische klachten ontstaat vóór het 25e levensjaar. Welke signalen geven aan dat iemand niet goed in diens vel zit? Hoe start je vervolgens het gesprek en hoe help je iemand verder? ‘De Checkers’ – een speciale tool ontwikkeld door stichting MIND Us – geeft antwoord op deze vragen.

Aan het roer staat erevoorzitter koningin Máxima; zij lanceerde de tool in maart van dit jaar. In 2018 verloor de koningin haar destijds 33-jarige zus Inés aan suïcide. ‘Dat was de drijfveer voor Máxima om iets te doen voor de mentale gezondheid van jongeren’, vertelt Loes Keijsers, hoogleraar pedagogiek aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, in de podcast Vroeg!. Keijsers was als wetenschapper betrokken bij de ontwikkeling van de tool. Samen met presentator Stephan Komduur bespreekt ze de hoofdlijnen.

Volgens stichting MIND Us kampt meer dan de helft van de jongeren tussen de 16 en 25 jaar met mentale problemen. Eén op de zeven van hen kampt met depressieve klachten en één op de drie jongeren worstelt met prestatiedruk.

Adolescentie – de periode waarin kinderen opgroeien tot volwassenen – is een belangrijke fase volgens Keijsers. ‘In die jaren moet je leren: hoe ga ik met stress om? (…) je bent voor het eerst echt kwetsbaar voor mentale problemen.’ De levensfase wordt nu al zo’n 120 jaar onderzocht. Een groot gedeelte van Generatie Z bevindt zich er momenteel in.

‘Adolescentie is een periode van sturm und drang – storm en stress’, zegt Keijsers. ‘Je emoties ben je niet de baas, er is meer opstandig gedrag en baldadigheid. Maar we zien in de afgelopen twintig jaar dat jeugdcriminaliteit is gehalveerd, terwijl mentale klachten zijn verdubbeld. Dat roept toch wel veel vragen op.’ Stephan vraagt zich af of de coronacrisis hier een rol in speelde. Die periode was ‘ingrijpend’ voor jongeren, aldus de hoogleraar. Hoewel de toename van psychische klachten al zichtbaar was vóór de coronacrisis, heeft deze periode het nog meer versterkt.

‘Als we nu jongeren vragen: waar heb je dan stress over? Dan is de grootste bron van stress voor hen dat ze van alles tegelijkertijd moeten. Ze hebben het gevoel dat ze onder druk staan', vertelt Keijsers. Niet gek dus dat één op de drie jongeren prestatiedruk ervaart. Uit onderzoek blijkt dat zij die druk uit veel verschillende hoeken ervaren: school, hun ouders, en zichzelf. In de maatschappij ligt daar een dominante overtuiging aan ten grondslag: ‘Als je maar heel hard werkt en heel hard je best doet, dat je dan eigenlijk de mooiste, slimste, knapste, leukste en de allerbeste kunt zijn. In de werkelijkheid is dat natuurlijk niet zo’, aldus Keijsers.

Het begint volgens 'De Checkers' met het herkennen dat iemand niet lekker in diens vel zit – maar even een baaldag hebben is wat anders dan écht ergens mee worstelen. Op welke signalen kun je letten?

• Intense veranderingen in het gedrag of de stemming. Reageert iemand heftiger dan passend bij de situatie, of anders dan hoe diegene normaal gesproken reageert?
• Langdurige veranderingen. Merk je voor een langere periode (vaak langer dan twee weken) op dat iemand er ‘anders’ bijzit?
• Negatieve gevolgen. Zorgen de veranderingen ervoor dat de persoon problemen ervaart in diens dagelijkse routine, relaties en/of verantwoordelijkheden?

Kun je één van de bovenstaande vragen met ‘ja’ beantwoorden, dan is het niet verkeerd om bij de desbetreffende persoon te checken hoe het gaat. Hoe je dat doet? Blijf bij de feiten en doe geen aannames; dan geef je de ander de ruimte om zijn verhaal te doen. En wil iemand liever op een ander moment praten, heb daar dan ook vrede mee.

Het lijkt heel simpel; gewoon maar even luisteren naar hoe iemand zijn hart lucht. Toch kun je volgens Keijsers – vaak onbewust – in een rol schieten die helemaal niet zo helpend is. Deze ‘luistertypes’ geven vaak weinig ruimte aan de emoties van de persoon in kwestie:

• De fixer en de preker dragen oplossingen en praktische tips aan. Toch zit lang niet iedere jongere te wachten op zulk advies, en er is maar weinig ruimte om emoties te uiten.
• De claimer deelt met goede intentie eigen ervaringen, maar geeft daardoor te weinig ruimte aan de ander om diens verhaal te delen: 'O, dat heb ik ook meegemaakt, maar dan veel erger!’
• De wegwuiver is begripvol, maar weet zich weinig raad met serieuze gesprekken en problemen. Die geruststellende zin ‘iedereen heeft weleens een baaldag’ kan juist ervoor zorgen dat de ander zich niet serieus genomen voelt.

Wat dan wel helpt? ‘Een klein steuntje in de rug, en dat kan iedereen geven’, weet Keijsers. Vaak is een goed gesprek al erg helpend; door te praten kan de ander namelijk zelf tot inzichten, ideeën en oplossingen komen. Tijdens het gesprek is het van belang om goed te luisteren en open vragen te stellen. Eigen ervaringen delen mag, maar met mate. Soms is er meer nodig in de vorm van professionele hulp. Denk je dat de ander daar baat bij heeft, ondersteun diegene dan bij het zoeken naar de juiste hulp.  

In ‘De Checkers’ kun je stapsgewijs het gehele proces ­– vroegtijdig herkennen, een goed gesprek voeren en weten hoe je verder kunt helpen – uitgebreid doorlopen. Naast deze verdiepende info kunnen gebruikers spelenderwijs oefenen aan de hand van fictieve situaties. De tool is gratis beschikbaar, aldus Keijsers: ‘De hele maatschappij kan zo meehelpen om de mentale gezondheid van jongeren en hun veerkracht te versterken.’