Zijn onze helden nog wel van deze tijd?

Het land staat vol beelden en straatnaamborden van historische helden, maar zijn ze in het huidige daglicht nog steeds onze helden? Of verdienen ze hun plek op de sokkel niet meer?

Programmamaker en historicus Erik Dijkstra heeft op zijn brommertje stad en land afgereden op zoek naar de verhalen achter deze beroemde en beruchte historische figuren. 'Je kan de geschiedenis niet verwijderen, maar je kan er wel over praten’, aldus Erik.

Te beginnen met gouverneur-generaal te Nederlands-Indië Jo van Heutsz. Die in zijn geboortestad Coevorden vereeuwigd is in de vorm van een standbeeld, park- en straatnaam.

Onder commando van generaal Van Heutsz werd de Atjeh-oorlog gevoerd. ‘Eigenlijk kan je er niet omheen te zeggen dat dit een foute man is geweest’, aldus historicus Lara Nuberg. ‘Hij heeft gezorgd voor de eenwording van Indië, zoals dat toen nog heette’, vertelt Erik. ‘Kwam er in de praktijk eigenlijk op neer dat daar hele dorpen zijn platgebrand, of niet?’ Nuberg: ‘Ja, de schattingen lopen uiteen van tienduizend tot zeventigduizend slachtoffers in Atjeh alleen. Zijn missie was om Nederlands-Indië te onderwerpen. En dat is hem gelukt.’

En dan KNVB-bobo Karel Lotsy. Voor zijn aantreden was het voetbal in Nederland van een laag niveau, maar na zijn aantreden stegen we tot grote hoogte. ‘We dachten dat we wereldkampioen konden worden’, volgens Erik.

Maar hij zou fout zijn geweest in de oorlog. ‘Hij nam op 31 augustus 1941 de beslissing dat er geen joden meer lid mochten worden van de voetbalclubs. Er kwamen ook bordjes: verboden voor joden’, vertelt journalist Frits Barend. ‘Als je een klein beetje karakter hebt dan zeg je tegen die Duitsers: die joden zijn Nederlanders, ik voer die maatregel niet uit. Maar daar had hij geen moeite mee. (…) je moet een straat verdienen, dan moet je iets gedaan hebben waar je trots op kunt zijn. Nou, hij heeft tussen ’40 en ’45 niks gedaan waar je trots op kunt zijn. Integendeel.’
Biograaf Frank van Kolfschooten denkt daar anders over. ‘Een ten onrechte ten val gekomen volksheld.’ Hij was in ogen van Van Kolfschooten niet fout in de oorlog. ‘Ik denk dat als hij in was gegaan tegen de maatregel van de Duitsers dat dat een heel heldhaftige daad was geweest, maar die had hem ook z’n leven kunnen kosten. (…) Hij heeft geprobeerd er het beste van te maken in hele moeilijke omstandigheden.’  

En dan onze Koningin Wilhelmina. ‘Stoere vrouw, sterke vrouw’, aldus Erik. ‘Maar dit is ook de overgroot oma waarover onze koning, Willem-Alexander zei: door haar voelen mensen zich onvoldoende gesteund en in de steek gelaten.’

‘Problematisch’, volgens journalist Ronit Palache. ‘De eerste smetjes begonnen eigenlijk al toen Juliana trouwde met Bernard; Juliana stond erop dat daar het Horst Wessellied ten gehore werd gebracht, het nationaalsocialistisch lied. De dienstdoende dirigent weigerde dat ten gehore te brengen. Toen is hij op staande voet ontslagen.’

Erik: ‘Toen in de jaren ’30 steeds meer joodse vluchtelingen vanuit Duitsland naar Nederland kwamen zorgde de regering voor een plek om die mensen op te vangen. Ze vonden een plekje op de Veluwe, maar toen zei Wilhelmina: “dat is me toch een beetje te dicht in de buurt van Paleis het Loo, zoek maar een andere plek.” En dat werd kamp Westerbork.’
‘Dat heeft veel mensen toch gestoken, vooral na de oorlog’, aldus Palanche. Volgens Maarten van Rossum is het herkenbaar. ‘Het sluit toch redelijk aan bij de gedachte van veel Nederlanders dat ze niet graag een AZC in de buurt hebben.’

Vervolgens komen we aan bij Anton de Kom. Erik: ‘Vrijheidsstrijder, verzetsheld, schrijver en icoon van Suriname. Kortom: iemand die een beeld verdient. Maar dit beeld was nog niet onthuld in 2006 of er brak een enorme rel uit. En die ging voornamelijk over het beeld zelf.’

Hij is namelijk afgebeeld zonder kleding. ‘Michiel de Ruyter wordt ook niet naakt afgebeeld. Het is geen fantasiefiguur, geen sprookjesfiguur. Het is iemand die werkelijk heeft geleefd’, aldus schrijver Raoul de Jong.
De kunstenaar Jikke van Loon denkt daar anders over. Ze maakt haar beelden altijd naakt. En de gesloten ogen waarmee De Kom is afgebeeld zijn intentioneel. ‘Deze man was echt een visionair denker. Daarom heeft hij wat mij betreft ook de gesloten ogen; hij zoekt nieuwe kaders, die vindt hij in zichzelf en die brengt hij naar buiten. Dat is wat het voor mij is.’

Maar volgens De Jong is dat niet waar het om moet gaan. ‘Het moet gaan om hem, niet om de interpretatie van de kunstenares die toevallig altijd beelden maakt van naakte mensen.’

Last, but not least is politicus Pim Fortuyn. Erik: ‘Voor veel mensen de eerste politicus die durfde te benoemen wat er misging in die oude volkswijken. Maar om die mening werd hij uiteindelijk vermoord. Maar veel mensen zien hem liever niet op een voetstuk staan, want hij is ook de man van “grenzen dicht” en “de islam is een achterlijke cultuur”.’

‘De polarisatie die vandaag de dag nog steeds zien, is daar begonnen’, volgens politiek leider van NIDA Nourdin El Ouali. ‘Volgens mij heeft hij vooral de riolen van de onderbuik opengegooid onder het mom van: geen taboes en geen politieke correctheid.’

Daar denkt René Eekhuis, raadslid van Respect Almere, anders over. ‘Hij is in zekere zin degene geweest die de problemen benoemd heeft en ook veranderingen heeft kunnen aanbrengen. (…) in die zin vinden wij hem heel belangrijk.’

Vanavond is Erik Dijkstra te zien in de eerste aflevering van de vierdelige serie Roofkunst. Hier gaat hij opzoek naar de herkomst van bekende historische kunstobjecten. Want van wie zijn deze kunstwerken eigenlijk? 
 
Roofkunst, iedere vrijdag om 22:20 op NPO2