Wat zijn de gevolgen van lange wachttijden bij transgenderklinieken?

De wachttijden bij transgenderklinieken blijven maar oplopen. Soms moeten transmensen wel twee tot drie jaar wachten op een behandeling, met grote gevolgen.

Mensen met genderdysforie komen er vaak al op jonge leeftijd achter dat hun identiteit niet bij hun biologische geslacht past. Ook wel bekend als transgender-identiteit. Vaak ligt er nog een lang traject in het verschiet. En, niet te vergeten, een (misschien nog wel langere) wachttijd.

Het is namelijk nogal druk bij de genderpoli: 'De wachtlijsten hier zijn vreselijk lang, alleen voor een intake moet je al drie jaar wachten bij grote poli's', aldus Sam van den Berg van belangenorganisatie Transvisie in De Nieuws BV. In Nederland zijn er maar tot voorkort twee van dit soort poli's: het VUmc Amsterdam en het UMC Groningen. In 2020 werd een derde genderpoli geopend in Nijmegen. Toch blijven de wachttijden enorm lang. Daarom gaan veel transpersonen op zoek naar alternatieve oplossingen. 

Dat leidt bij veel mensen tot enorme frustratie, weet ook plastisch chirurg Tim Nijhuis: 'Ik begrijp de frustratie en het verdriet van het lange wachten goed.' Een groot onderdeel van het probleem is de classificering van behandelingen tot primair of secundair. Waarbij primair (bijvoorbeeld een geslachtsveranderende operatie) belangrijker wordt geacht en bijvoorbeeld ook wordt vergoed door een verzekeraar, en een secundaire behandeling (zoals feminisatie - het chirurgisch vervrouwelijken van het gelaat) niet. De vergoeding daarvan moet eerst worden getoetst. 

Buitenland
Steeds vaker gaan mensen op de wachtlijst zelf online met de pet rond om een (geslachtsveranderende) operatie te kunnen ondergaan in het buitenland. Zo ook Bappie Kortram, die onlangs in het buitenland werd geopereerd omdat hij in Nederland niet in aanmerking kwam voor transgenderzorg vanwege zijn te hoge BMI. Hij besloot uit te wijken naar Spanje, waar hij wel geholpen kon worden. 'Ik had niet de hoogste verwachtingen toen ik bij de transzorg naar binnenrolde in 2010, dus ik ben naar het buitenland gegaan (...) ik heb daar een operatie laten doen die voor mij levensbehoevend is tot de max en wat ze me hier hebben ontzegd', vertelt hij bij De Nieuws BV. 'Ik vertel elk ander transpersoon hetzelfde verhaal: als je hier niet krijgt wat je wil, ga dan de grens over.' Kortram had een duidelijk doel en kwam in zijn research in Spanje uit: 'Ik ben naar de beste chirurg in Spanje gegaan - een van de meest vooroplopende die er is. (...) Ik heb de volle pond betaald, alles netjes neergelegd, onderzoek gedaan tot het naadje en het onderzoek voorgelegd aan de mensen die wilden doneren.' 

Pubertijdsremmers
Naast de frustratie bij veel transpersonen die wachten op zorg, heeft de wachttijd ook nog eens directe invloed op hun mogelijke transitie. Want de puberteit staat voor de deur; het moment waarop het lichaam gaat veranderen en vormen van het biologische geslacht aanneemt. Veel jongeren met genderdysforie willen de ontwikkeling van deze kenmerken zoveel mogelijk beperken. Om dat te doen zijn er puberteitsremmers; ze geven kinderen de tijd om na te denken over hun keuze, waarna ze op hun zestiende kunnen beslissen het proces door te zetten met hormonen. Willen zij deze keuze niet maken dan kunnen zij de puberteitsremmers stoppen en begint de natuurlijke puberteit.   

Aan die puberteitsremmers kon je niet zo makkelijk. Op dit moment worden puberteitsremmers alleen aan mensen met genderdysforie verstrekt via het VUmc of het UMCG. De angst dat een kind zich enige tijd later toch weer zou kunnen bedenken over zijn gender-identiteit lijkt te groot. Transgenders pleitten er daarom voor dat deze puberteitsremmers ook via de huisarts kunnen worden verstrekt wanneer een kind een verklaring van genderdysforie van een psycholoog heeft. En dat is niet zo’n gekke gedachte. De huisarts mag namelijk wel puberteitsremmers voorschrijven aan pubers met groeiproblemen of een extreem vroege puberteit.

Illegale hormonen
Voor het tweede deel van het traject, de daadwerkelijke hormonen, staat ook een wachttijd. Omdat veel mensen met genderdysforie een sterke afkeer voelen voor de geslachtskenmerken die zij in hun puberteit ontwikkelen, voelt het vaak erg tegennatuurlijk om te moeten wachten met de hormonen. Waar lichamen van mensen om hen heen langzaamaan veranderen in een volwassen lichaam, staan zij stil. Zij krijgen geen borstgroei, of borsthaar. Geen bredere heupen of zwaardere stem. Daarom gaan veel transgenders zelf op onderzoek uit. Op zoek naar de hormonen. En dat gebeurt op grote schaal, weet hormoonarts aan het UZ Gent, Guy T’Sjoen. Na een beetje doorvragen komt T’Sjoen er bij veel mensen al snel achter dat ze wel eens zelf hebben geëxperimenteerd. Niet iedereen bestelt gelijk producten op het internet, het kan ook heel onschuldig gebeuren, bijvoorbeeld door het slikken van hormonen of de pil van een vriendin of de echtgenote. Maar sommige transgenders gaan een stap verder en zoeken hun heil op het internet. Waar de zwaardere medicijnen te vinden zijn.

Op onderzoek uit
Zo ook de 26-jarige Lyon Stipsen. Zij kon niet meer wachten met haar transformatie en besloot zelf hormonen te bestellen. Ze vertelt erover in Club Hub : ‘Ik hecht heel waarde aan de tijd in mijn leven. Voor mij is drie jaar wachten, in je jonge jaren, te kostbaar. Ik wil zoveel mogelijk uit mijn jonge leven halen.’ Op een gegeven moment kwamen de illegale sites op haar pad en ging ze op eigen onderzoek uit. ‘Ik was me er al van bewust dat het bestond. Dus toen ik van de dokter hoorde dat de wachttijd langer dan twee jaar was dacht ik: dan moet ik het dus alleen regelen. Ik ging toen gewoon op internet zoeken op plekken waar transgender-personen vaak verzamelen. Als je dan lang genoeg zoekt vind je wel ergens een linkje naar een ‘do-it-yourself-site’, Reddit of een ander forum waar je dat kan bestellen.’

Maar dat is niet zonder risico. ‘Het is natuurlijk gevaarlijk om middeltjes te bestellen via internet, want je weet nooit wat je koopt’, aldus T’Sjoen, ‘uit onderzoek blijkt dat het helemaal niet klopt wat er in het doosje zit met wat er op de verpakking staat. Dus dat is het risico dat je neemt.’ Wel geeft hij ook toe dat de wachtlijsten onacceptabel lang zijn in Europa. ‘Bij ons in Gent hebben we nu 624 mensen op de wachtlijst staat, wat betekent dat we twee tot drie jaar moeten wachten tot we die mensen kunnen zien.’ T’Sjoen begrijpt dan ook dat mensen de oplossing buiten het ziekenhuis gaan zoeken. ‘Maar als arts wil je altijd die mensen hun gezondheid beschermen (…) Als je zelf aan de gang gaat, en je bent niet opgeleid als arts dan neem je een risico.’

Om de oplopende wachttijden en de daaropvolgende gang naar de illegale hormonen op het internet te beperken richtte transgender Dinah Bons samen met een arts een kliniek op. ‘We hebben een team om ons heen verzamelt met mensen die arts zijn of in opleiding zijn tot arts. Wij zijn daarmee een kliniek gestart, met een geaccrediteerde arts die bevoegd is tot het uitschrijven van hormoon-recepturen en de begeleiding van mensen die nog op de wachtlijst staan of mensen die niet in het ziekenhuis kunnen komen’, aldus Bons in De Nieuws BV. Hiervoor ontving ze een Winq Diversity Award. En terecht, want de vraag naar een kliniek als deze is onder de transgenders enorm groot. ‘Het is heel fijn voor deze mensen om een arts te kunnen zien omdat het soms heel lastig is om een arts te krijgen. Dat is helaas de realiteit.’ Vooralsnog had was de pop-up kliniek alleen in Amsterdam te bezoeken. Maar kortgeleden is ook de gemeente Den Haag aangehaakt. ‘Dat is heel fijn, omdat je dan gewoon twee locaties hebt.’

Rolmodellen
Een paar jaar geleden waren de wachtlijsten nog niet zo lang. De reden voor het groeien is eigenlijk een goed teken, hoe cru ook; de komst van meer rolmodellen, zoals bijvoorbeeld Bo van Spilbeeck, maar ook verandering van wetgeving en sociale media hebben heel veel mensen de kracht gegeven uit de kast te komen als transgender. ‘Zoals ik ook mijn rolmodellen nodig had, mijn rolmodel was Caitlyn Jenner, die was zelfs nog ouder dan ik, snap ik dat dit veel mensen doet nadenken’, zegt Van Spilbeeck in De Wereld Draait Door. ‘Dan is het heel vreselijk dat je eerste contact met een psycholoog pas twee jaar na je telefoontje of mailtje plaats kan vinden. En dan duurt het nog lang voor je het licht op groen krijgt voor hormonen.’