Is het wenselijk dat sociale media de grens tussen goed en fout bewaken?

Er wordt steeds vaker van sociale media verwacht dat ze optreden tegen nepnieuws en opruiende berichten. Maar willen we eigenlijk wel dat deze platforms de grens tussen goed en fout voor ons gaan bewaken? 

‘Journalisten zijn – uitzonderingen daargelaten – gewoon tuig van de richel’, tweet PVV-leider Geert Wilders begin juni. De tweet komt een dag nadat bekend wordt dat acht op de tien Nederlandse journalisten weleens te maken krijgen met bedreiging of intimidatie. Een aantal dat fors hoger ligt dan tijdens het vorige onderzoek in 2017, toen nog (maar) zes op de tien dit meemaakten. De journalistiek neemt het niet lichtvoetig op. Hoofdredacteuren noemen zijn uitspraak ‘kwalijk’ en de journalistenvakbond (NVJ) wil met de heer Wilders in gesprek. ‘Journalisten zwartmaken is de rechtstaat zwartmaken’, reageert NVJ-secretaris Thomas Bruning op de tweet.

‘Wilders mag dat zeggen, al is dat wel heel erg gevaarlijk’, aldus politiek commentator Peter Kee. ‘Het is daarbij ook wel noodzakelijk om door te hebben waarom hij dit doet, namelijk: als afleidingsmanoeuvre voor het tumult rondom Dion Grauss. Het is gewoon een truc, een gevaarlijke truc, omdat een deel van het volk echt gelooft in dat soort theorieën. Daar moeten we scherp op zijn.’

Verbanning Trump
De afgelopen jaren hebben we gezien hoe een opstapeling van soortgelijke uitingen in de Verenigde Staten heeft geleid tot de verbanning van voormalig president Donald Trump van alle sociale kanalen. Twitter, Facebook, Instagram, Snapchat en tal van andere platforms zijn het destijds unaniem eens over het feit dat Trump de grens is gepasseerd. Gelijktijdig rijzen er vragen over of deze verbanning gerechtvaardigd is en of deze commerciële bedrijven voor een maatschappij zouden mogen bepalen wat goed en fout is.

Vrijheid van meningsuiting
‘Er zijn allerlei legitieme redenen om vrijheid van meningsuiting in te perken’, volgens techjournalist Alexander Klöpping in Podcast over Media. ‘En er zijn allerlei niveaus van verantwoordelijkheid waarop dat uitgevoerd kan worden. Maar dit is nieuw in de zin dat het zo breed is, alsof ze met z’n allen in een groepsapp zitten en samen besloten: nu is het klaar. (…) maar het is natuurlijk best een ingewikkelde glijdende schaal.’ Een moeilijke afweging. ‘Iedereen loopt aan tegen de vraag wat de grens van vrijheid van meningsuiting is’, aldus Kee. ‘Die verantwoordelijkheid is groot, omdat de democratie er gewoon door in gevaar komt.’

Censuur?
Nu doorbreekt Facebook als eerste de stilte rond de verbanning. Een ‘Oversight Board’ heeft zich erover gebogen. Deze besluit dat een oneindige verbanning onrechtvaardig is. Een verbanning kan nu nog maximaal twee jaar duren, met mogelijkheid tot verlenging bij blijvende dreiging. ‘Over blokkeren heb ik mijn twijfels’, aldus Kee. ‘Ik geloof heel erg in vrijheid van meningsuiting. En daarbij: als je iemand blokkeert komt de boodschap weer ergens anders naar boven; op plekken waar deze uitspraken niet gecontroleerd worden, zoals Telegram. Ik heb liever dat ze gemarkeerd worden dan geblokkeerd.’ Daar staat tegenover dat politici op Facebook niet langer de hand boven het hoofd wordt gehouden; zij worden op dezelfde manier geëvalueerd als andere gebruikers. Voor die tijd was Facebook huiverig met het factchecken en het verwijderen van uitingen van politici, om aantijgingen van censuur te voorkomen. ‘Ik vind dat – als het aankomt op aangetoonde onjuiste informatie – politici geen uitzonderingsrol zouden moeten hebben als het aankomt op factcheck’, volgens Kee.

Nederlandse politiek
Dit heeft niet alleen zijn uitwerking op de Amerikaanse politiek, maar ook op de onze. In 2019 wordt Wilders al eens geblokkeerd door Twitter, in maart van dit jaar merkt dit platform voor het eerst een tweet van een Nederlands politicus aan als ‘misleidend’ - het gaat om een tweet van Thierry Baudet - en begin juni wordt Wybren van Haga definitief van LinkedIn verbannen.

Waardenpakket
Toch is Nederland wel degelijk een totaal ander land dan – het moederland van vele techbedrijven – de Verenigde Staten. Het is volgens De Correspondent-CEO en podcastmaker Ernst-Jan Pfauth zeer de vraag of deze Amerikaanse bedrijven de nationale contexten wel kunnen plaatsen. Toch wordt het beleid bepaald aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. ‘Het waardenpakket waar ook Nederlanders mee te maken krijgen, wordt voor een groot deel daar bepaald’, aldus Mark Deuze, hoogleraar mediastudies aan de Universiteit van Amsterdam in De Volkskrant. Dat moet anders: daarvoor zou op nationaal niveau een oplossing moeten worden gevonden, volgens Kee. ‘Je mag van deze internationale bedrijven verwachten dat ze, met afdelingen in verschillende landen, ook een gedegen verantwoordelijkheid hebben in die landen en dat ze daar net zoveel verantwoordelijkheid nemen als in het moederland.’

Verantwoordelijkheid journalisten
Wie beweert dat alleen de sociale mediagiganten een verantwoordelijkheid hebben in het bewaken van de grens tussen goed, fout, waar en onwaar heeft het mis, volgens Kee. ‘Ik vind dat de publieke omroepen daar hun verantwoordelijkheid in moeten nemen; een plek waar dagelijks fakenews wordt gecheckt.’ Volgens Kee is dit probleem jarenlang terzijde geschoven. ‘Ik ben ooit eindredacteur geweest van De Leugen Regeert (van 2000 tot 2009 uitgezonden door de VARA, red.), een mediaprogramma waarin werd gekeken naar nepnieuws in de media; dat stelde echt geen bal voor bij wat er nu gebeurt. Nu gaat het veel meer om doelbewuste verstoring van de werkelijkheid met complotverhalen en in dat licht is het gek dat er niet meer zoiets bestaat. Het gevaar is groter geworden, maar we pakken het helemaal niet serieus aan in de journalistiek.’

Wantrouwen
Toch kan ook Kee niet ontkennen dat een bepaalde groep niet langer gevoelig is voor de journalistieke factcheck, sterker nog: deze wantrouwt het. ‘Het probleem is dat, wanneer je eenmaal in die fuik zit - je onze correcties niet meer ziet. Want wij zijn de foute partij in de ogen van die mensen. Daarom zouden we Facebook moeten afdwingen een verbinding met ons aan te gaan.’