In de ban van Goed en Fout: 'Geen geheim, maar wel een verborgen geschiedenis die mijn familie verscheurde'

Onno Blom maakte een documentaire over goed en fout in de oorlog, en onderzocht samen met zijn vader Hans Blom de tweedeling binnen hun familie tijdens de Tweede Wereldoorlog.

'Het was geen geheim, maar wel een verborgen geschiedenis die mijn familie verscheurde. Mijn grootvader, Jan Blom, zat tijdens de Tweede Wereldoorlog in het verzet, maar mijn overgrootvader, Johan Blom, zat met de rest van zijn gezin, zijn vrouw en zeven zoons en dochters, bij de NSB.

Opmerkelijk had mijn vader, Hans Blom, historicus en oud-directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, die naar talloze aspecten van de Duitse bezetting onderzoek deed, zijn eigen familiegeschiedenis van zich afgehouden. Hij had ook nooit écht met mijn grootvader – die overleed toen ik vijf was en aan wie ik slechts flarden van herinneringen heb – over de oorlog gesproken.

Als schrijver, biograaf en documentairemaker had ik me verdiept in het leven van beroemde kunstenaars als Jan Wolkers en Rembrandt, maar van mijn eigen familiegeschiedenis wist ik bijna niets. Dus overtuigde ik mijn vader om die samen te gaan onderzoeken – zowel de ‘goede’ als de ‘foute’ kant.

Als jongen was ik al gefascineerd door een kistje van mijn grootvader vol spullen uit de oorlog: zijn identificatiebewijs van de staf van prins Bernhard, een stoffen armband van de ­Binnenlandse Strijdkrachten, zijn vervalste persoonsbewijs. Er bleken in mijn ouderlijk huis ook brieven van mijn grootvader uit de Hongerwinter te zijn. Hij schreef ze uit Friesland, waar hij deel uitmaakte van de gewapende verzetsgroep De Duif, naar mijn grootmoeder en haar kleine ­kinderen in Leiden.

Mijn vader en ik doken de archieven in, om te beginnen naar zijn eigen oude instituut, het NIOD, waar we de ledenregisters van de NSB bestudeerden en het bewijs vonden dat ook mijn grootvader aanvankelijk lid was geweest van de beweging. Jan Blom ging er snel weer uit, maar kon zijn familie niet overtuigen om hetzelfde te doen – zij bleven de NSB tot het bittere einde trouw.

Samen met regisseur Richard den Dulk en de crew volgde ik het spoor van mijn grootvader, de oudste, slimme zoon van een limonadefabrikant uit Den Haag. Als eerste in de familie ging hij studeren – natuurkunde in Leiden – en werd in de jaren 20 en 30 opgeleid als reserveofficier bij de artillerie. Ik ging naar de Grebbelinie, waar mijn grootvader in mei 1940 met zijn regiment de Duitsers opwachtte, maar geen schot loste. Voor de documentaire mocht ik bij een legeroefening zijn met een moderne houwitser, die mijn oren er bijna afschoot.

En we gingen draaien in dorpjes in Friesland, waar mijn grootvader zat ondergedoken en zijn beste vriend Philip Pander wapendroppings voor het verzet regelde. We spraken met de zoon van de smid van Tjerkwerd, onder wiens bed, toen hij een jongen van negen was, Pander door de Duitsers vandaan werd gesleurd. Vier dagen voor de bevrijding werd Pander geëxecuteerd aan de oever van de IJssel. Mijn opa moest het lichaam van zijn beste vriend identificeren.

Voor het verhaal van mijn NSB-familieleden waren twee getuigenissen cruciaal: die van mijn oudtantes Map en Door Blom, 100 en 97 jaar. Beiden waren ze als meisjes met het nationaalsocialistische gedachtegoed opgevoed. In de herfst van 2021 gingen we – toen het nog niet eens zeker was of we de documentaire wel mochten maken – met mijn oudtantes terug naar kamp Westerbork, waar zij na de bevrijding als collaborateurs waren opgesloten en hun vader, mijn overgrootvader, was gestorven.

Het was een koude, winderige dag. Kamp Westerbork voelde unheimisch aan. Tijdens de oorlog was het Durchgangslager, waarvandaan meer dan honderdduizend Joden zijn afgevoerd. Een van de wagons naar de dood staat nog op een stuk rails op het terrein. Het is achteraf een wonder dat mijn oudtantes mee wilden werken en voor de camera hun verhaal doen. Ze verleenden alle medewerking aan onze zoektocht, terwijl zij daarvoor vijfenzeventig jaar over het zwarte verleden hadden gezwegen.

Voelden ze zich schuldig? Tante Door gaf toe dat haar familie het niet goed had gezien. ‘Hitler, die man is gek,’ siste ze in mijn vaders oor. Ze begreep dat ze destijds gestraft waren. Maar mijn oudtante Map weigerde schuld te bekennen. Ze had nooit iemand verraden of kwaad gedaan, ze wist niets van de vernietiging van de Joden, dus hoe kon zij schuldig zijn?

Tante Map zei: ‘Ik kan maar beter dood zijn als dit naar buitenkomt.’ Zo zou het gaan. Binnen een half jaar na ons bezoek aan Westerbork stierven beide zussen. Tegen tante Map zei ik op haar sterfbed dat ik niet over haar wilde oordelen, maar dat ik wilde begrijpen wat er was gebeurd. ‘Jij hebt makkelijk praten,’ zei ze. ‘Jouw opa was goed.’

In de ban van goed en fout, dinsdag t/m vrijdag, NPO 2, 22.35

Schrijver Onno Blom onderzoekt samen met zijn vader Hans Blom de tweedeling binnen hun familie tijdens de Tweede Wereldoorlog. 

Dit artikel verscheen eerder in de VARAgids. Als eerste lezen? Word abonnee of vraag een gratis proefnummer aan.