Hoog Spel in de Oost: 'Drama van Nederlands onvermogen'

Hoog Spel in de Oost, de driedelige documentaire over het Nederlandse vertrek uit Nieuw-Guinea, wordt gepresenteerd door Diederik van Vleuten. ‘Ik dacht dat ik naar Vietnam zat te kijken’.

'Een mooie klus om Hoog Spel in de Oost te mogen presenteren. Ik kende regisseur Foeke de Koe nog niet persoonlijk maar ik had al wel de driedelige documentaire De ondergang van de Van Imhoff gezien die Foeke samen met Kees Schaap maakte, waarvoor zij bekroond werden met de journalistieke vakprijs De Tegel. Alle reden mij te verheugen op deze samenwerking.'

'Ik kende de geschiedenis van Nieuw-Guinea – en dan bedoel ik het Nederlandse opgeven ervan – in grote lijnen. Maar zeker niet tot in de details waarmee regisseur Foeke de Koe kwam aanzetten. Toen ik het script binnen kreeg geloofde ik niet wat ik las. Het verhaal van het politieke en militaire spel rond het laatste restje Nederlands "koloniaal bezit" in de Oost was verbijsterend om te lezen.'

'Een van de vele pijnlijke en onbegrijpelijke bladzijden in onze koloniale geschiedenis'
'De "kwestie Nieuw-Guinea" –woorden van toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns – is een van de vele pijnlijke en onbegrijpelijke bladzijden in onze koloniale geschiedenis. Zeker in het licht van alle voorgaande jaren waarin Nederland alleen na een bloedige oorlog en onder grote internationale dwang afstand wilde doen van het voormalige Nederlands-Indië.'

'Voor mij is het opnieuw een drama van Nederlands onvermogen. Het onvermogen in te zien dat het Nederlandse koloniale tijdperk na de Tweede Wereldoorlog voorgoed voorbij was. Dat zich iets meer dan tien jaar later na die ellendige oorlog in Indonesië en de soevereiniteitsoverdracht van 1949 dan zoiets afspeelt is nauwelijks voor te stellen. In deze serie zeggen we: "We wilden Nieuw-Guinea nog even voor onszelf houden. Het was een cadeautje dat nog moest worden uitgepakt."'

'Er zat natuurlijk een goed verhaal omheen. We wilden dat de Papoea’s op een verantwoorde wijze naar onafhankelijkheid en zelfbeschikking werden geleid. Onder bezielende leiding van Nederland. Zij leefden in onze ogen nog in het stenen tijdperk en buiten de leef- en denkwereld van de Papoea’s was het atoomtijdperk in volle gang. Het staat buiten kijf dat velen er toen werkelijk zo over dachten. Deze keer zouden we het echt goed doen en ons van onze beste kant laten zien. Maar dat verheffende verhaal staat natuurlijk niet los van wat Nieuw-Guinea ons nog te bieden had aan hulpbronnen waaraan Nederland nog best wat wilde verdienen. Het nog uit te pakken cadeautje dus. De koloniale verhouding werd gewoon voortgezet, wat het verhaal ook was. Dat is een ongelooflijk gegeven.'

'Dat Nederland het er zo op aan liet komen, is echt verbijsterend'
'Het is ook het verhaal van twee formidabele en dus botsende ego’s. President Soekarno voor wie Indonesië niet compleet is zonder Nieuw-Guinea en minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns die ijzerenheinig vasthoudt aan een luchtkasteel. Trots, ijdelheid, koppigheid, een blinde vlek voor de internationale verhoudingen, alles speelt mee.'

'En dat in een wereld die in de greep is van de Koude Oorlog. Vietnam was aan de gang, dat moet je niet vergeten. Soekarno stond, met behulp van Russische troepen en onderzeeboten klaar voor de aanval op Nieuw-Guinea. De Nederlandse marine en troepen waren ook paraat. Het scheelde een haartje. Wat er gebeurd zou zijn als het echt tot een confrontatie was gekomen zullen we nooit weten, maar dat Nederland het er zo op aan liet komen, is echt verbijsterend. Hoog Spel in de Oost is dan ook een terechte titel.'

'Ik was ook verrast door de rijkdom aan beeldmateriaal die de serie te bieden heeft. Veel in kleur ook, waardoor het nog dichterbij komt. De verhalen en getuigenissen van de veteranen die er als jonge jongens toen bij waren emotioneerden mij ook. Ze werden overzee gestuurd met een verhaal en een opdracht waarin ze wel moesten geloven. Het ging toch vooral om de Papoea’s. Die jongens kwamen vanuit het vlakke, georganiseerde Nederland terecht in de tropen. Velen waren nog nooit in het buitenland geweest, laat staan dat ze getraind waren op guerrillaoorlogsvoering in een in alle opzichten vijandige omgeving.'

'Toen ik de eerste beelden te zien kreeg van Nederlandse soldaten die door de jungle trokken dacht ik meteen: Vietnam. Ik ben van bouwjaar 1961 en ik herinner mij die beelden op de zwart-wit tv bij ons thuis. Als je mij niet had gezegd dat dit Nieuw-Guinea is, dan had ik gedacht naar Vietnam te kijken.'

'Nieuw-Guinea was de zoveelste acte in het grote Nederlandse treurspel der gemiste kansen'
'Het is altijd makkelijk oordelen met de kennis en inzichten van nu en door die gekleurde bril naar vroeger te kijken. Dat is een grote valkuil. Moet je niet doen. Maar het maakt de verbijstering dat het toen zo ging voor mij niet minder groot.'

"Ons laatste oorlogje" zo noemde journalist John Jansen van Galen onze perikelen in Nieuw- Guinea. Je zou ook, vrij naar het boek van publicist Jacques de Kadt, kunnen zeggen: Nieuw- Guinea was de zoveelste acte in het grote Nederlandse treurspel der gemiste kansen.'

'Het gaf me als presentator veel om over na te denken. De Papoea's betaalden de rekening, de Nederlandse veteranen hadden er weer een verhaal bij dat men thuis liever niet wilde horen. En Joseph Luns? Bijzondere man met gevoel voor humor met wie je, bij Mies Bouwman te gast, toch vooral kon lachen. Allemaal lang geleden. Maar echt gebeurd.'

Hoog Spel in de Oost is vanaf woensdag 23 augustus drie weken lang om 22:25 uur te zien bij BNNVARA op NPO 2.

Dit artikel, geschreven door Diederik van Vleuten, verscheen eerder in de VARAgids.