Een glas melk en een stuk vlees: werk jij ontbossing in Brazilië in de hand?

Ontbossingsvrije soja, dat is de bedoeling van de in 2015 in het leven geroepen certificering. Maar werkt dat ook? 

‘We moeten tijdig en krachtig gezamenlijk actie ondernemen’, aldus demissionair premier Mark Rutte op de klimaattop in Glasgow dit jaar. Voor 2030 moet er een einde worden gemaakt aan ontbossing, zo spreken de wereldleiders daar met elkaar af.

Een grote oorzaak van de ontbossing is de sojateelt, die zich voornamelijk in Brazilië bevindt. Een van de belangrijkste afnemers van die soja dat zijn wij, Nederland. En niet om sojamelk en sojaburgers te produceren. ‘Als we meer plantaardig eten dan is heel veel landbouwgrond die nu wordt gebruikt voor veevoer niet nodig’, aldus Natasja Oerlemans van het Wereld Natuur Fonds in Zembla. De meeste soja die hier ingevoerd wordt, wordt namelijk gebruikt voor veevoer, vertelt Oerlemans.

Certificaten
Om die reden heeft Nederland, volgens Oerlemans, een ‘hele belangrijke verantwoordelijkheid als het gaat om het beschermen van bossen en savannes elders in de wereld, omdat wij een van de grote importeurs van soja zijn’. Om de ontbossing tegen te gaan is in 2015 iets bedacht. ‘Alle soja die in Nederland wordt gebruikt gaat ingekocht worden bij bedrijven die gecertificeerd zijn; dus geen verkeerde landbouwpraktijken, geen ontbossing en geen mensen die hun landrecht ontnomen wordt’, aldus Henk Flipsen van de Nederlandse Vereniging Diervoederindustrie. Hiervoor wordt het zogenaamde RTRS-keurmerk in het leven geroepen. Ook het Wereld Natuur Fonds is hierbij betrokken, want ‘consumenten moeten erop kunnen vertrouwen dat voor hun stukje vlees en het glas melk dat zij drinken geen ontbossing heeft plaatsgevonden’, vindt Oerlemans.

De Cerrado
Zembla reist af naar Brazilië om te achterhalen waar de soja in ons veevoer precies vandaan komt. Deze zoektocht brengt ze naar een bebost gebied (ter grootte van drie keer Frankrijk) genaamd Cerrado. Een gebied gelegen vlak naast de Amazone. Inmiddels is in dit gebied al de helft van dit bosgebied verwoest om plaats te maken voor (onder andere) soja. ‘De bedrijven verwoesten de natuur, de hele biodiversiteit, voor één enkel gewas waar ze belang bij hebben. De rest wordt vernietigd’, vertelt ontwikkelingswerker Martin Mayr. En dat terwijl ‘het behoud van de Cerrado heel belangrijk is voor de strijd tegen de opwarming van de aarde’.

De gecertificeerde sojaplantages moeten vanaf 2015 voorkomen dat een groter deel van het gebied met de grond gelijk gemaakt zal worden. ‘Er zijn controles om vast te stellen of we inderdaad volgens de regels werken’, legt sojateeltmanager João Franklin uit. De duurzame soja van het bedrijf wordt verkocht aan handelaren. ‘Wij garanderen dat de producten die wij aan hen overdragen duurzaam zijn en aan alle eisen van de RTRS voldoen. Zij verkopen het vervolgens aan hun eigen klanten.’

Niet gegarandeerd ontbossingsvrij
Deze soja wordt door vrachtwagenchauffeurs zoals Getuilio naar het treinstation gebracht, waarvandaan het naar São Luis wordt vervoerd om daar in een schip de oversteek naar – onder andere – Nederland te maken. Hem is niets verteld over al dan niet duurzame soja. En dat is niet gek. Maar drie procent van alle soja uit Brazilië is namelijk ontbossingsvrij geproduceerd. Deze soja komt terecht in dezelfde silo’s als soja die niet gegarandeerd ontbossingsvrij is en zo wordt het ook naar Nederland vervoerd. Terwijl Nederlandse bedrijven extra geld betalen voor ontbossingsvrije soja, ontvangen ze in werkelijkheid een mix. Een mix waarvan maar een klein aandeel met een keurmerk. ‘De karbonade die ik eet of de melk die ik drink is dus niet ontbossingsvrij’, concludeert Zembla-verslaggever Sander Rietveld.

Volgens Flipsen is ontbossingsvrij een rekbaar begrip: ‘De certificering ontbossingsvrij is niet dezelfde als: ik garandeer dat er geen boom meer wordt omgekapt in Brazilië. Die garantie kun je niet geven.’ Geen bomen omhakken is ‘het hoogste doel’. De huidige manier van certificering is het maximaal haalbare, volgens Flipsen.

Corruptie, landroof en bedreiging
‘De certificering heeft niet gewerkt om ontbossing tegen te gaan’, aldus Oerlemans. Het grootste deel van de soja die in Nederland aankomt is namelijk niet gecertificeerd. Ook andere problemen in de sojateelt zijn daarmee niet achter de rug. Naast ontbossing richt de sojaproductie veel schade aan bij de Braziliaanse bevolking. Er is sprake van landroof, corruptie en bedreiging. ‘Volgens getuigenverklaringen zijn er drie dodelijke slachtoffers gevallen door deze criminele organisatie’, vertelt officier van justitie Eduardo Bittencourt, duidend op sojateeltbedrijf Estrondo. ‘Er is een deel van het land waar we geen toegang tot hebben. Een gebied waarvan we afhankelijk zijn voor ons levensonderhoud’, vertelt Jossone Lopez Leite, bewoner van een naast de plantage gelegen dorp. ‘Ze bezetten de plekken waar we ons vee laten grazen. (…) ze kwamen hier en begonnen gezinnen bang te maken. Veel families zijn daardoor afgeschrikt en vertrokken. Er is al verschillende keren agressie tegen ons geweest. Ze hebben op ons geschoten. Er is ook op mij geschoten.’

Een vuist maken
Ook de soja van dit bedrijf eindigt in Nederland. Volgens Oerlemans moet Europa een machtsblok vormen tegen de Braziliaans overheid en bedrijven. Met een nieuwe wet wil de Europese Commissie bedrijven verbieden om soja te importeren die afkomstig is van ontbost land, maar deze wet geldt alleen voor bossen zoals de Amazone. Niet voor de Cerrado. ‘Ze kunnen wel bossen beschermen, maar andere natuurgebieden zijn ook cruciaal om te beschermen. Niet alleen voor de wilde dieren die daar leven of de koolstofvastlegging, maar ook voor de lokale gemeenschappen die van die natuurgebieden afhankelijk zijn.’

Naar aanleiding van de uitzending hebben GroenLinks, D66, Partij voor de Dieren en de BoerBurgerBeweging Kamervragen gesteld.