Betalen we wel een eerlijke prijs voor ons eten?

In de supermarkt betaal je 4,99 euro voor een kilo gehakt en 1,75 euro voor twee liter melk: de supermarkten stunten duidelijk met versproducten. ‘Het is ogenschijnlijk goedkoop, maar de maatschappelijke kosten die zijn gigantisch. Want het put de bodem uit, het vervuilt water, het geeft fijnstof en het maakt mensen ziek’, horen we in Zembla.

De roep vanuit de maatschappij om duurzame producten wordt steeds groter, maar toch verzetten supermarkten zich tegen meer transparantie over duurzaamheid, meldt Zembla. De grote supermarkten verzetten zich namelijk actief tegen de oproep van de Tweede Kamer om jaarlijks te rapporteren over wat ze doen om de voedselketen duurzamer te maken. Ze zouden die informatie te ‘concurrentiegevoelig’ en ‘vertrouwelijk’ vinden, blijkt uit stukken na een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur.

Teleurgesteld 
Minister Carola Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV), die alle grote supermarkten aan tafel heeft gehad, vertelt in Zembla dat ze teleurgesteld is over de houding van de supermarkten. ‘Er zijn weleens momenten dat ik denk: tjonge, waarom duurt het allemaal zo lang. Waarom gaat dit niet sneller?' Zij roept ze op om de hele keten sluitend te maken: ‘Om te zorgen dat we aan de ene kant die boer ook echt belonen voor wat hij doet en aan de andere kant om die consument daar ook inzicht in te geven.’

De supermarkt als een black box
Ook volgens supermarktdeskundige Jan-Willem Grievink is dit erg kwalijk, want supermarkten zijn volgens hem nu eigenlijk een soort van black box: ‘We hebben onderzocht wat supermarkten rapporteren over hun eigen maatregelen en de doelen die ze stellen. En dat is echt onvoldoende om grip te krijgen op de gigantische problemen in het voedselsysteem. Wat we nodig hebben zijn harde cijfers over waar we staan en waar we op korte termijn naartoe willen.’ 

De problemen in het voedselketen zijn namelijk groot, meldt Zembla: ‘De productie van ons voedsel veroorzaakt aanzienlijke ecologische en klimatologische schade. Het zijn eigenlijk verborgen kosten, die we niet terugzien in de winkelprijs.’ 

Eerlijke prijs boeren
Als consument zie je in de supermarkt namelijk niet het verschil tussen hoe iets geproduceerd is en wat dat betekent voor de leefomgeving, legt Schouten uit. Volgens haar zijn daar nog stappen te zetten. Zij pleit dan ook voor een heffing op producten die minder duurzaam geproduceerd zijn. Maar dan moet de boer, die levert aan supermarkten, wel gecompenseerd worden voor de extra kosten: ‘Zorg dan wel dat die heffing niet in het grotere geheel van de belasting opgaat, maar dat die bijvoorbeeld in een speciaal fonds komt, zodat dat weer gebruikt kan worden om die boer tegemoet te komen in de kosten die hij heeft voor verduurzaming. Het mes snijdt dan aan twee kanten. De prijs van gangbaar en meer duurzaam wordt gelijker en tegelijkertijd zorg je dat de boer gecompenseerd wordt voor de extra kosten die hij moet maken om die transitie door te gaan.’

Hebzucht
Maar op dit moment zijn boeren onvoldoende in staat om te verduurzamen. Grievink schrijft dit toe aan de supermarkten. De vijf grootste ketens in Nederland kunnen namelijk kiezen uit bijna 52.000 boeren die veel produceren. De landbouw is de afgelopen jaren namelijk steeds intensiever geworden. ‘Met als gevolg dat supermarkten door de toenemende macht verdeel en heers kunnen toepassen’, legt Grievink in Zembla uit. Zij kunnen kiezen uit veel te veel aanbod en dan gaat de prijs naar beneden. De hoge productie en lage prijzen heeft tot gevolg dat boeren noodgedwongen veel produceren, om iets over te houden aan de productie van voedsel, maar het is destructief voor de aarde, voegt hoogleraar sociologie Willem Schinkel toe. Boeren zitten dus klem in een systeem van bodemprijzen en steeds hogere opbrengsten per hectare. Met grote gevolgen van dien: ondertussen raakt de bodem uitgeput door overmatig gebruik van kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Daarnaast neemt de biodiversiteit in razend tempo af.

Luister podcast: De macht van de supermarkt

Volgens Schinkel kun je de supermarkten dit kwalijk nemen, want zij maken enorme winsten en zouden boeren meer kunnen betalen. Hebzucht ligt verandering in de weg, legt Grievink uit: ‘Hebzucht van iedereen in de keten: van de boeren en de supermarkten die meer willen verdienen tot de consument die meer voordeel wil hebben.’

De consument 
Toch leggen banken, boeren en supermarkten onterecht de bal bij de consument. Volgens supermarktonderzoeker Gustaaf Haan van Questionmark zie je dat bij supermarkten nog het idee leeft dat we de problemen van de voedselproductie en van de landbouw kunnen oplossen door mensen een keuze te geven. ‘Tussen verschillende komkommers of potjes pindakaas.’ Maar dat is volgens hem heel gek: ‘Want als je als supermarkt weet welke producten niet ecologisch of sociaal en maatschappelijk zijn, hoef je die keus niet voor te leggen aan je klanten, dan kun je ervoor zorgen dat die producten niet meer in je schappen liggen.’ Dit geldt ook voor de impact van advertenties. ‘Een advertentie leidt bijna altijd tot meer consumptie. De korting wordt gekoppeld aan de volumen. Je stuurt als supermarkt dat mensen meer kopen dan ze nodig hebben.’

In de schappen zien we weliswaar meer biologische producten en vegetarische alternatieven, maar die liggen volgens Zembla dan wel weer naast de kiloknallers. ‘Het stunten met vlees levert geen bijdrage aan de verduurzaming van de samenleving’, aldus Schouten.