Waarom komen jongeren steeds meer met schulden te zitten?

Het aantal Nederlanders met schulden neemt af, behalve onder jongeren. Hoe een generatie wordt opgezadeld met kosten uit het verleden – en daar zelf niet meer uit komt.

Laten we beginnen met het grootste misverstand over jongeren met schulden: dat ze te veel geld uitgeven. Dat het hun eigen schuld is. ‘Het gros van de jongeren met schulden die wij tegenkomen, groeide al op in armoede. Ze hebben allemaal een telefoon die vol barsten zit – geen nieuwe, dure modellen dus. Ze lopen ook niet in de nieuwste kleding’, zegt Willem Los, schuldrustcoach bij Stichting ONSbank, een organisatie die jongeren uit de schulden probeert te helpen. Werk dat zeer noodzakelijk is: het Bureau Krediet Registratie (een stichting die de kredieten in Nederland bijhoudt) meldde in 2020 dat het aantal jongeren met schulden in de afgelopen vijf jaar bijna is verdubbeld. Vorig jaar kwam die organisatie met de mededeling dat het totaal aantal Nederlanders met een betalingsprobleem afneemt, maar dat het aantal jongeren met een betalingsprobleem juist toeneemt. En toen waren de ergste gevolgen van de lockdown nog niet meegerekend. ‘Eind 2019 waren er 32.000 jongeren met betalingsproblemen, eind 2020 is dit aantal met 2.000 gestegen naar 34.000.’

Hoe komen jongeren dan in de schulden? Het Nibud, de onafhankelijke stichting die informeert over de financiële situatie van huishoudens, plaatste in 2020 een inzichtelijke begroting. Een jongere van achttien jaar die met een laag inkomen op zichzelf woont, kan eigenlijk nauwelijks rondkomen. Ook niet met de toeslagen – die ze overigens zelf moeten aanvragen, wat niet voor iedereen eenvoudig is. ‘Uit deze analyse blijkt dat de huidige inkomensondersteunende maatregelen niet geschikt zijn voor de maatschappij van nu’, aldus het Nibud. Een van hun adviezen is dan ook: verhoog de bijstand en het minimumjeugdloon van achttienjarigen. Want als mensen op hun achttiende financieel zelfstandig zijn, moeten ze ook kunnen rondkomen. Inmiddels is dat loon weer verhoogd (een paar tientjes in een paar jaar ten opzichte van het rekenjaar 2020), maar de inflatie (vooral door energieprijzen) óók.

Schoolboeken 
En dan nog iets. Het Nibud gaat er hier van uit dat op deze manier schulden zich kunnen opstapelen zodra iemand achttien jaar wordt. Maar het kan nog erger: Los merkt dat sommige jongeren op de dag dat ze achttien worden direct al in de schulden zitten. Neem bijvoorbeeld schoolboeken. Als ouders die niet hebben betaald – of niet kónden betalen – krijgen de jongeren de openstaande rekeningen zodra ze achttien zijn. Schoolboeken die ze allang vergeten zijn, omdat ze jaren geleden zijn besteld door hun ouders. En rekeningen die niet worden betaald, worden hoger en hoger, met honderden euro’s boete soms, en rente op rente. ‘Op het moment dat die jongeren achttien jaar worden, krijgen ze enorm veel kosten aan hun broek waar ze helemaal niet op voorbereid zijn’, zegt Los. ‘Zij komen al snel in een negatieve spiraal terecht, waar ze niet zo maar uit komen.’

ONSbank-collega Hester Apeldoorn: ‘Bijna elke jongere heeft een schuld bij de zorgverzekeraar – dat is ook zo’n omslagpunt als je achttien wordt. En jongeren spreken vaak de taal van de schuldeiser niet, en andersom. Ze begrijpen elkaar niet.’

Schuldeisers 
Jongeren durven ook vaak helemaal geen contact met schuldeisers op te nemen, weet Los. ‘En als schuldeisers contact zoeken, is dat vaak intimiderend. Dan gaan die jongeren maar ergens mee akkoord zonder precies te doorzien wat de gevolgen daarvan zijn.’ 

Hij geeft als voorbeeld een jonge vrouw met schulden die hij op dit moment helpt. ‘Zij heeft niet eens zoveel schulden, maar zij heeft wel één rekening betaald omdat het incassobedrijf zo intimiderend overkwam. Dat was een rekening van 7 euro en 54 cent – maar wel met 150 euro extra kosten, én de dreiging van een deurwaarder en beslaglegging. Die rekening betaalt ze, terwijl er belangrijkere andere rekeningen zijn die ze laat liggen – en die uiteindelijk tot veel grotere problemen leiden. Deze jongeren maken keuzes uit angst, en daarmee komen ze verder in de problemen.’

Schaamte 
Als niemand iets doet, blijven de problemen zich opstapelen, jaar in jaar uit. Vanwege de schaamte die mensen met schulden ervaren over hun situatie, laten ze het oplopen – en daarmee verergeren ze de problemen. Gemiddeld bouwen de problemen zich vijf jaar op, voordat een jongere zich meldt bij de ONSbank. Daar luistert een projectleider zoals Apeldoorn naar het verhaal en haakt onder meer een schuldrustcoach zoals Los aan, die met de jongere naar de financiën kijkt. Deze coach overlegt met de schuldeisers en zorgt voor ‘schuldrust’: een periode waarin de schuldeisers de jongere met rust laten. En er worden afbetalingsregelingen met de schuldeisers getroffen voor ná die periode. 

Het hele traject duurt een half jaar en gaat niet alleen over geld, maar ook over zelfvertrouwen, schaamte en zelfkennis. En over zicht op een toekomst. Professionele kunstenaars en sporters geven workshops, jongeren onderling praten over hun ervaringen met schuld. De documentaire De schuldmachine uit 2019 gaat over het werk van de ONSbank, met een hoofdrol voor Los, en is nog voor iedereen te zien op NPO Start.

Ongeopende post
Los werkt al zijn halve leven met mensen met schuld. Als twintiger werkte hij bij een bedrijf dat aan consumenten geld verstrekte. Hij kreeg te maken met een man die maar niet betaalde, ook niet na extra opgelegde boetes. Hij ging bij de man op bezoek, om te kijken wat er aan de hand was. ‘Tijdens ons gesprek trok hij zijn kast open: ik had nog nooit zo’n grote stapel ongeopende post gezien’, zegt hij. Het kwartje was gevallen: nog meer aanmaningen ging nooit werken. ‘Het liet zien hoe groot het probleem is. Sommige mensen maken hun post niet open. Ze stoppen het weg achter een kastdeurtje en denken dan dat het verdwenen is. Tot het te laat is. Ik vraag daarom ook altijd bij een eerste gesprek: "Heb je nog ongeopende post?" Dan gaan we die direct samen openmaken, want dat is een manier om inzicht te krijgen in alles wat nog openstaat.’

Apeldoorn zag hoe onoplosbaar de problemen lijken als jongeren als tiener al met tienduizenden euro’s schuld opgezadeld zitten. ‘Ik werd gebeld door een jongen die in alle staten was, hij wist echt niet waar hij heen moest met zijn probleem. Hij ratelde en ratelde. Hij had op zich een prima inkomen, maar hij begreep gewoon totaal niet wat er om hem heen gebeurde, hij begreep de taal van de schuldeisers niet. Hij probeerde alles naar eer en geweten goed af te ronden, maar hij snapte niet waarom zijn schuld almaar hoger werd. Hij dacht ook dat hij er nooit meer van af zou komen.’ 

De bottom line, volgens Apeldoorn: het systeem is te ingewikkeld. ‘Bovendien zitten zij niet in een netwerk waar ze hulp kunnen vragen’, aldus Apeldoorn. ‘Ze durven het niet, ze weten niet dat het kan. Vaak komen ze uit een milieu waarin het normaal is om schulden te hebben. Dat zeggen ze ook als ze hier komen: "Mijn ouders hebben ook schulden." Die ouders zullen niet zo snel tegen hun kinderen zeggen dat ze niet meer moeten uitgeven dan dat ze verdienen.’

Corona
En dan is er ook nog corona. ‘Dit is een hele slechte periode voor jongeren’, zegt Los. 'We zitten al twee jaar in lockdown; heel veel jongeren zijn daardoor in de problemen gekomen. Ze hebben geen inkomen omdat ze hun bijbaantje in de horeca kwijt zijn, jongeren kunnen niet altijd terugvallen op een uitkering. Ik denk dat de problemen bij jongeren nu groter zijn dan twee jaar geleden.’

En die coronaproblemen kunnen uit totaal onverwachte hoek komen voor mensen zonder schulden. Zo vertelt Los over een jonge vrouw van negentien jaar met zestienduizend euro schuld. Problemen met vader en moeder, trekkend van huis naar huis, van vriendin naar vriendin, zonder eigen huis – en zonder uitkering. Een van haar schulden: boetes die ze kreeg omdat ze in lockdowntijd buiten was. ‘Als je niet thuis kunt wonen, ben je nou eenmaal meer buiten. En als je die boete niet betaalt, komt daar een boete bovenop van honderden euro’s.’

Hoe kunnen we het tij keren? Allereerst bij de scholen, zegt Los. En dan niet per se lessen over een schuldenvrij leven – hoewel daar natuurlijk ook niks mis mee is – maar vooral over schuld als iets dat onderdeel is van de maatschappij. Om de schaamte rond schuld weg te nemen. Los: ‘Op scholen zijn schulden helemaal geen onderwerp, terwijl iedereen ermee te maken kan krijgen. Als je het daar onder de aandacht brengt, kunnen mensen met schulden eerder een stap richting hulp maken. Maar ik merk dat dit een taboeonderwerp op scholen is. Ik heb een paar keer geprobeerd om wat te doen op de school waar mijn dochter zit; daar vinden ze dit toch ingewikkeld. Dat heeft ook weer met schaamte te maken.’

En dan is er dat vermaledijde systeem. Los: ‘Als ik één ding in de wet zou veranderen, dan zou dit het zijn: dat kosten die vóór je achttiende gemaakt zijn, niet op jou te verhalen zijn zodra je zelf achttien wordt. Er is een wet die zegt dat dat niet kan, maar er zijn mazen in de wet die toch die mogelijkheid bieden. Er zijn uitzonderingen op tandartsrekeningen en schoolboeken. We zijn met The Learning Network (de grootste schoolboekenleverancier van Nederland, red.) een Don Quichot-achtige strijd aangegaan hierover. Het bedrijf zegt dat ze ermee bezig zijn, maar intussen heb ik weer zo’n zaak en gebeurt er al weken niets, ondanks mijn brieven.’

Deurwaarders
En dan nog iets: de liberalisering van de deurwaarders (in 2001) heeft ertoe geleid dat één burger met tien deurwaarders te maken kan krijgen. Dat zijn tien organisaties die tien keer kosten in rekening brengen. Tien deurwaarders die niet van elkaar weten dat ze allemaal geld willen halen bij iemand waar soms niets te halen is. ‘Dat zou je moeten aanpassen: één deurwaarder per burger’, zegt Los. ‘Dat zou de kosten zo enorm naar beneden brengen. Eén postcode, één deurwaarder. Daardoor kun je veel eerder problemen opmerken, en je hebt veel minder kosten. Maar ondanks alle beloftes en aanpassingen doen deurwaarders en incassobureaus wat ze altijd al deden. Er gaat een paar miljard euro om in de problematische schulden, en volgens mij wordt daarbij een veelvoud verdiend. Heel veel mensen worden daar beter van. Behalve de mensen die in de problemen zitten.’