Wie was politica Els Borst? En wat heeft zij nagelaten?

Tien jaar geleden, op 8 februari 2014, werd politica Els Borst vermoord. Wie was zij, wat heeft ze nagelaten en hoe kon haar leven op zo’n tragische manier ten einde komen?

Dat een wet veel meer is dan een geschreven regel en soms letterlijk het verschil betekent tussen leven en dood, blijkt uit de (ex-)patiënten en artsen die aan het woord komen in de documentaire De erfenis van Els Borst van Jessica van Tijn en Pamela Sturhoofd. De documentairemakers willen met dit portret, dat uitdrukkelijk geen biografische opbouw heeft, een beeld schetsen van de politieke nalatenschap van voormalig arts, zorgbestuurder en minister van Volksgezondheid voor D66 Els Borst.

Tijdens haar ministerschap (1994-2002) tekende zij ruim honderd wetten: van wetten om het gebruik van tabak te ontmoedigen tot de wereldberoemde euthanasiewet. Kenmerkend waren haar pragmatisme en loepzuivere morele kompas in moeilijke medisch-ethische kwesties. In 1996 zorgde zij bijvoorbeeld voor een versnelde invoering van de combinatietherapie met hiv-remmers. Een van haar ambtenaren had tegen haar gezegd dat een nieuw medicijn eerst vijf jaar getest moet worden. Borst antwoordde: als je bijna dood bent, heb je geen tijd om vijf jaar te wachten. Het is tekenend voor haar manier van werken: ze was een medicus in de politiek, iemand bij wie de patiënt altijd centraal stond.

Reina Foppen kreeg eind jaren 80 te horen dat ze hiv-positief was. Dat was in die tijd nog een doodvonnis: ze zou de dertig niet halen. Het feit dat ze inmiddels de zestig heeft gehaald, heeft ze te danken aan de inzet van Els Borst. ‘Ze heeft echt haar nek uitgestoken’, zegt Foppen in de documentaire, terwijl ze een veelkleurig breiwerkje maakt. ‘Haar grootste erfenis voor mensen met hiv in Nederland is dat ze zei: we gaan die nieuwe medicijnen versneld toestaan, maar we gaan ook vastleggen wat het doet: welke medicatie ze gebruiken, wat de bloeduitslagen zijn, wat de ­bijwerkingen zijn… Dat is een schat aan informatie. Dat vind ik echt visionair van haar.’

De makers vinden het belangrijk dat er tien jaar na haar dood aandacht komt voor de politieke nalatenschap van Els Borst, juist nu die nalatenschap steeds vaker onder druk komt te staan. Borst heeft zich als minister altijd sterk gemaakt voor het recht op abortus en euthanasie. Conservatieve machten tornen nu aan die rechten. Jessica van Tijn: ‘Denk aan de abortusstrijd in de VS, maar vergeet ook niet de verkiezingsuitslag in Nederland. Nieuw Sociaal Contract is bijvoorbeeld faliekant tegen abortus. Pieter Omtzigt heeft als politicus veel goede dingen gedaan, maar hij heeft ook deze kant en is daar even passioneel over als over de Toeslagenaffaire. Als er een rechts kabinet komt, kan de huidige regelgeving zomaar veranderen.’

Van Tijn en Sturhoofd hebben voor de documentaire eerst in kaart gebracht wat Borst tijdens haar ministerschap heeft bewerkstelligd. Daarna hebben ze de in hun ogen meest aansprekende onderwerpen uitgewerkt. Van Tijn: ‘Dat zijn grote onderwerpen, zoals de euthanasiewet, maar ook minder bekende onderwerpen, zoals een brief van een ernstig zieke jonge vrouw die veel indruk op ons maakte.’

Ze doelt op de brief van een vrouw wier longen en lever langzaam steeds slechter begonnen te werken en die zonder long-levertransplantatie nog enkele maanden te leven zou hebben. Midden jaren 90 schreef ze aan de minister van Volksgezondheid: ‘Geachte mevrouw Borst, ik ben drieëntwintig jaar en mijn medische toestand is dalende. Volgens de Ziekenfondswet heb ik geen recht op een dubbele transplantatie. Ik vraag u een uitzondering te maken. Kan dat niet, dan hoop ik dat u ooit die wet probeert te veranderen, zodat mijn dood niet geheel betekenisloos zal zijn.’

Al snel komt er antwoord. Borst schrijft in een prachtig geformuleerde brief dat ze het ziekenhuis heeft verzocht nog eens te kijken naar een dubbele transplantatie en dat de artsen tot haar vreugde bereid zijn die mogelijk te maken. ‘Die artsen hadden een soort koudwatervrees’, licht Jessica van Tijn deze kwestie toe. ‘Die zagen zo’n dubbele transplantatie als iets dramatisch ingewikkelds, ook omdat het bijna nergens werd gedaan. Geïnspireerd door Borst, stuurde het betrokken ziekenhuis de artsen een dag naar Londen en een dag naar Parijs om te praten met artsen die hier ervaring mee hadden en toen beseften ze ineens: wij kunnen dit ook, let’s do it! De grote winst van deze actie is dat niet alleen die ene patiënt is gered, maar dat er sindsdien nog veel meer van dit soort dubbele orgaantransplantaties zijn uitgevoerd. Soms hoef je alleen maar een zetje te geven.’

Els Borst liet zien dat een betere wereld inderdaad begint bij jezelf. Als je ergens in gelooft, niet bang bent om voor je idealen te strijden, dan kun je zaken veranderen. Het is meer dan wrang dat een vrouw die zo hard heeft gestreden voor het recht op een menswaardig einde, zo mensonwaardig aan haar eigen einde is gekomen. Op 8 februari 2014 werd ze in haar garage met meer dan veertig messteken om het leven gebracht door psychiatrisch patiënt Bart van U. In een verklaring zei de dader, die volgens de rechtbank sterk verminderd toerekeningsvatbaar was op het moment van de moord, maar wel wist wat hij deed, dat hij haar heeft vermoord vanwege de euthanasiewet.

D66-prominenten Carla Pauw, Alexander Pechtold en Roger van Boxtel leggen in de documentaire geëmotioneerd uit waarom de partijtop destijds niet wilde dat er over ‘een politieke moord’ werd gesproken: want dan zouden mensen kunnen denken dat ze er een politiek slaatje uit proberen te slaan. Die terughoudendheid voelde voor alle betrokkenen niet goed. De partij erkent de moord in deze documentaire dan ook voor het eerst openlijk als een politieke moord.

‘Het ís ook een politieke moord’, zegt Van Tijn fel. ‘Hij heeft haar niet zomaar vermoord, hij heeft haar vermoord met een politiek motief. We moeten het eens hebben over het klimaat waarin dat is gebeurd. De christelijke partijen hebben indertijd vreselijke dingen over haar gezegd. Borst werd neergezet als de duivel. Nu zie je hoe gevaarlijk dat kan zijn. De politiek is de afgelopen jaren alleen maar meer verhard. Laatst kwam naar buiten dat een kwart van de Kamerleden inmiddels beveiligd moet worden. Wie wil er in zo’n land nog volksvertegenwoordiger zijn? Dat is funest voor de democratie. Het wordt tijd dat we dat erkennen en dat de discussies in de Kamer weer met respect voor elkaar gevoerd worden. Woorden zijn niet ongevaarlijk.’

Dit artikel verscheen eerder in de VARAgids. Als eerste lezen? Word abonnee of vraag een gratis proefnummer aan.