Provinciale Staten: Wat komt er eigenlijk terecht van verkiezingsbeloftes?

In verkiezingsdebatten beloven politici van alles. Maar wat komt daarvan terecht?

Voor het slotdebat aan de vooravond van de Provinciale Statenverkiezingen trommelt de NOS wederom alle landelijk kopstukken op. Vier jaar geleden bleven provinciale thema’s in het debat vrijwel geheel buiten beschouwing. Ook de beloftes van toen hadden weinig met de provincie te maken en zijn veelal niet waargemaakt. 1,6 miljoen mensen kijken op 19 maart 2019 naar het slotdebat van de Provinciale Statenverkiezingen. Niet minder dan dertien landelijke partijleiders melden zich aan het begin van de avond bij het Huis der Provincie in Arnhem. Het is een dag na de aanslag op een tram in Utrecht, waarbij vier doden zijn gevallen. Alle politici krijgen dus eerst uitgebreid de gelegenheid om hun afschuw hierover uit te spreken.

Daarna legitimeert presentator Annechien Steenhuizen voor de televisiekijker toch nog maar even de keuze van de NOS voor landelijke politici. ‘De Statenleden die u morgen kiest, kiezen op hun beurt eind mei de leden van de Eerste Kamer. Om zaken voor elkaar te krijgen heeft het kabinet daar een meerderheid nodig. Daarom gaan landelijke kopstukken hier één op één met elkaar in debat.’

Anne-Marie Spierings (D66) in debat met en Marianne van der Sloot (CDA) tijdens het NOS-debat Nederland kiest de provincies in grand cafe Khotinsky in het Energiehuis Dordrecht in 2019. Twaalf provinciale lijsttrekkers gingen met elkaar in gesprek in aanloop naar de Provinciale Statenverkiezingen.

Ook voor politicoloog Hans Vollaard is het op zichzelf logisch dat we de laatste avond alleen de uit Den Haag bekende gezichten zien. Vollaard doet onderzoek naar lokale, provinciale en waterschapsverkiezingen. ‘Zoals de presentator al uitlegt: de Provinciale Statenverkiezingen hebben per direct nationale gevolgen. En daarnaast hebben de partijen echt wel een nationale samenhang.

CDA Friesland vindt min of meer hetzelfde als CDA Zuid-Holland of CDA landelijk. Voor de merknaam is het dan handig om de landelijke voorman naar voren te schuiven.’

Desondanks vindt hij het vreemd dat in het slotdebat van vier jaar geleden vooral thema’s voorbijkomen zoals de islam, de marktwerking in de zorg en een Europees leger. ‘Daardoor komen de provinciale kwesties niet aan bod en dat maakt het voor de kiezer niet helder. Ineens wordt er gesproken over de afhankelijkheid van olie uit Saoedi-Arabië, maar als we daarvan af willen: wat zijn de consequenties voor de provincie? Moet je bijvoorbeeld natuur of woningen inleveren voor windmolens? Je wilt als kiezer toch weten waar jouw partij in de provincie voor staat.’

Fragment: Bij de eerste stelling debatteert Mark Rutte (VVD) met Lilian Marijnissen (SP) over de marktwerking in de zorg. Rutte: ‘Wij moeten ervoor zorgen dat op aanvaardbare aanrijtijden goede voorzieningen zijn.’

De politicoloog: ‘De provincie gaat niet over zorg voor zieke mensen, maar kan natuurlijk wel lobbyen in Den Haag voor behoud van ziekenhuizen.’

Wat ervan terechtgekomen is: Volgens recente cijfers van het rivm kan bijna 98 procent van de Nederlanders erop rekenen dat 24/7 binnen vijftien minuten een ambulance komt als dat een keer nodig is. Voor 370.000 Nederlanders in dunbevolkte gebieden komt de hulp later. Twee jaar geleden waren dat nog maar 107.000 mensen.

Fragment: Sybrand Buma (cda) heeft in het slotdebat de stelling ingebracht: ‘We moeten bouwen aan een land dat we door willen geven’. In zijn aftrap belooft hij niet alleen investeringen in onderwijs, zorg en veiligheid, maar komt hij ook weer met een eigen paradepaardje: ‘We kunnen eindelijk een maatschappelijke dienstplicht invoeren.’

De politicoloog: ‘Onderwijs is vooral landelijke politiek. Wel kunnen provincies mogelijkheden voor maatschappelijke diensttijd ondersteunen.’

Wat ervan terechtgekomen is: Vier jaar later bestaat er alleen een maatschappelijke ‘diensttijd’ voor jongeren, die overigens geheel vrijwillig is. Alleen het cda probeert krampachtig het idee van een maatschappelijke ‘dienstplicht’ in leven te houden. Op het laatste partijcongres begon Wopke Hoekstra er maar weer eens over. ‘Stel je de impact voor van 200.000 jongeren die een jaar in dienst van Nederland een zinvolle bijdrage leveren aan onze veiligheid, onze zorg en welzijn. Dat versterkt onze weerbaarheid, onze samenleving en onze eenheid.’

Fragment Buma laat zich door Lilian Marijnissen niet verleiden om zich uit te spreken over een ‘miljonairstaks’, te weten twee procent extra belasting voor de allerrijksten. ‘Deze coalitie verlaagt voor burgers juist de belasting op inkomen.’

De politicoloog: ‘Een volledig Haagse aangelegenheid.’

Wat ervan terechtgekomen is: Het laagste belastingtarief steeg licht: van 36,65 procent (2019) naar 36,93 procent (2023). Dit heeft de regering overigens gecompenseerd door verhoging van de arbeidskorting en de algemene heffingskorting.

Fragment Rob Jetten (d66) en Geert Wilders (pvv) voeren een stevig debat over de tamelijk voorspelbare stelling van Wilders: ‘De islam hoort niet bij Nederland’. Jetten probeert zijn opponent de wind uit de zeilen te nemen: ‘We pakken met dit kabinet de massa-immigratie aan door betere Europese samenwerking.’

De politicoloog: ‘Het enige waar de provincie zich echt mee bemoeit, is de huisvesting van asielzoekers, statushouders en arbeidsmigranten. Bijvoorbeeld door de bouw van flexwoningen makkelijker te maken.’

Wat ervan terechtgekomen is: volgens cijfers van het ind vroegen het afgelopen jaar 35.535 mensen voor het eerst asiel aan in Nederland; in 2021 lag dat aantal nog op 24.740. In 2019 waren er 22.540 eerste aanvragen.

Fragment Jetten tracht Wilders nogmaals af te troeven: ‘We zorgen voor betere integratie met taallessen vanaf dag één.’

De politicoloog: ‘Puur landelijk beleid.’

Wat ervan terechtgekomen is: Sinds 1 januari 2022 geldt de Wet Inburgering, die ervoor moet zorgen dat nieuwkomers zo snel mogelijk meedoen aan de maatschappij. In december 2022 meldt de minister dat 43 procent van de gezinsmigranten een persoonlijk inburgeringsplan (pip) heeft, voor statushouders is dat zelfs maar 19 procent. Dit heeft te maken met een tekort aan NT2-docenten. De initiatiefnota ‘Meedoen vanaf dag één’ van d66-Kamerlid Anne-Marijke Podt moet nog worden behandeld in de Tweede Kamer.

Fragment: Aan het eind van het debat bediscussiëren Gert-Jan Segers (Christenunie) en Jesse Klaver (Groenlinks) over de klimaatdoelen. Klaver wil weten hoe zijn opponent staat tegenover de opening van vliegveld Lelystad. Segers: ‘We hebben een jaar uitstel bedongen. En we willen geen laagvliegroutes boven Overijssel, Gelderland en Friesland.’

De politicoloog: ‘De principiële keuze voor zo’n vliegveld ligt bij het Rijk, de provincie moet dit vervolgens mogelijk maken met vergunningen. Daarnaast kunnen provincies voor of tegen het vliegveld lobbyen. Overigens was Segers de enige die in het debat een paar keer de provincies noemde, dat deed hij slim.’

Wat ervan terechtgekomen is: Onderdeel van de plannen voor Lelystad Airport is nog steeds een laagvliegroute boven Overijssel: van het dorp Lemelerveld tot aan Vinex-locatie Stadshagen bij Zwolle.

Hans Vollaard benadrukt dat de Provinciale Statenverkiezingen voor veel Nederlanders wel degelijk van direct belang zijn. ‘In de provincie speelt vooral de strijd om de ruimte. Waar komen bijvoorbeeld de nieuwe woningen? Alleen in de steden en dorpen of ook in het buitengebied? Dat is iets wat veel mensen belangrijk vinden. En het gaat het natuurlijk over andere functies: waar is plek voor de boeren, waar komt natuur, waar realiseren we bedrijventerreinen? Ook door die keuzes worden mensen direct geraakt. Een andere provinciaal thema is het leefklimaat: de regels voor gezonde lucht, gezonde bodem, gezond water. Ook daar kan de kiezer invloed op uitoefenen.’

Gelukkig herinnert Annechien Steenhuizen de verwarde kijker aan het eind van het debat nog even aan het werkelijke doel van de verkiezingen. ‘Het woord is aan u. Morgenochtend om half acht gaan de stembureaus open en kunt u stemmen voor uw provincie en uw waterschap.’ Vollaard: ‘Ik heb onderzoek gedaan naar de verkiezingen voor provincies en waterschappen. De meeste kiezers hebben geen idee wie er überhaupt actief zijn in de provincie en welke kwesties er spelen. Zo is het mandaat voor de provinciale politici tamelijk dun. Welke boodschap geef je de kiezer mee als het alleen over landelijke thema’s gaat? Het zou goed als die provinciale thema’s meer centraal staan in het debat. Dan maak je de kiezers meer wegwijs. Juist met kwesties als stikstof en wonen zou dat dit keer makkelijker moet zijn.’

Overigens relativeert de politicoloog nog wel het belang van een meerderheid in de Eerste Kamer. De regeringscoalitie heeft daar al heel lang een minderheid en dat heeft weinig consequenties gehad voor de bestuurbaarheid van Nederland. ‘Het betekent alleen dat je met meer partijen tot overeenstemming moet komen. Kijk naar landen als Denemarken en Noorwegen, die nou niet bepaald bekend staan om beroerd bestuur. Die hebben al jaren een minderheidskabinet. Het levert gedoe op, het ziet er rommeliger uit, maar elke keer lukt het toch om eruit te komen.’

Vier jaar geleden gingen 7,3 miljoen mensen naar de stembus: een opkomst van 56,2 procent. Forum voor Democratie was toen nog de grootste partij met 14,5 procent van de stemmen. De coalitiepartijen VVD, CDA, D66 en Christenunie haalden samen 32 van de 75 zetels.