Wanneer is groei niet langer goed voor ons?

In het naoorlogse Nederland zijn we zó druk geweest met groei, dat we de grenzen die daaraan zitten uit het oog zijn verloren, aldus journalist Sander Heijne.

Journalist Sander Heijne herinnert zich nog de eerste artikelen die hij voor de krant schreef, over economische groei. Dan schreef hij bijvoorbeeld een verhaal over de economie, dat deze 1,3 procent gegroeid was. ‘Een juichstukje’, zo omschrijft hij die artikelen. ‘Want ik vroeg me nooit eens af: waar hébben we het over, bij die groei?’ Precies over die vraag gaat een nieuwe serie: Nederland is vol.

Dat er grenzen zijn aan de groei, bijvoorbeeld bij Schiphol, met de uitstoot van stikstof, met marktwerking. Heijne maakt het programma met Jeroen Pauw; eerder werkten ze samen voor de serie Scheefgroei in de polder.

De stikstofcrisis is nu actueel en zichtbaar, maar op vele gebieden loopt Nederland tegen grenzen aan, ziet Heijne. ‘Het moest altijd méér, dat is ook wel de essentie van het kapitalisme. Maar op steeds meer dossiers begint dat te botsen. Om bijvoorbeeld de veestapel in Nederland te voeden, heb je een stuk grond nodig dat drie keer Nederland bestrijkt. De groei van Schiphol is ten koste gegaan van Randstedelingen die rustig willen wonen. Of neem de toeristensector: er werken 800.000 mensen in het toerisme, deels in deeltijd. Er gaat ook veel geld in om, zo’n 90 miljard euro. Het is een mooie sector, maar zie ook de overlast: de problemen op de Wallen in Amsterdam, Giethoorn dat volloopt, alle vliegtuigen die van en naar de Randstad gaan. We proberen bloot te leggen welke activiteiten nou echt botsen, en waar we onze prioriteiten leggen. Want we kunnen niet op dezelfde voet doorgaan als voorheen.’

Grens aan de groei
Nederland is dus niet per se vol, zoals de programmatitel zegt, maar er zit wel degelijk een grens aan de groei. En die grens, met alle tegengestelde belangen: daar moeten we het eens over hebben.
Dat we ons zo gewenteld hebben in onze obsessie voor groei, is best te begrijpen, vindt Heijne. ‘Na de Tweede Wereldoorlog bedachten we: nooit meer oorlog. En dus is de landbouw efficiënter gaan werken, gemoderniseerd. En we zijn dat op alle vlakken gaan doen, we hebben die hele focus op groei geïnternaliseerd, van links tot rechts. Bij rechtse politiek is dat te begrijpen. Maar ook voor linkse politici was het beleid, want arme mensen kunnen meer verdienen als er meer geld te verdelen is, als er minder schaarste is. Dit is van oudsher de linkse ideologische motor achter groei geweest. Inmiddels weten we dat die extra waarde niet terechtkomt bij de arme —mensen, dat de verdeling scheef is.’

Krapte op de arbeidsmarkt
En dan is er nog een probleem met groei, aldus Heijne: er zijn geen mensen meer die al het werk kunnen uitvoeren.
‘Eigenlijk hebben we tevéél economie. We hebben 143.000 vacatures op 100.000 werkzoekenden. Dat kun je oplossen door arbeidsmigratie, maar de mensen die naar Nederland verhuizen hebben zorg nodig, hun kinderen hebben onderwijs nodig en ze willen ook wonen. Nu zijn er al geen bouwvakkers te vinden om alle huizen te bouwen.’
‘We zijn in Nederland goed in polderen, en we zagen het gedeelde belang van groei. Maar daar hebben we zó lang op ingezet, dat het een dogma werd, we bevroegen die groei niet meer, het belang van andere waarden is uit het zicht geraakt. CBS stelt bijvoorbeeld somber dat de economie is gekrompen tot het niveau van 2014. Maar wat is daar nou erg aan? Zó slecht hadden we het toch niet met elkaar, in 2014?’

Vooruitschuiven 
Politici kunnen de botsing van belangen lang voor zich uitschuiven. In het huidige stikstofdebat gebeurt dat ook: toch nog maar even onderzoeken of de uitstoot van stikstof verminderd kan worden zonder de veestapel te verkleinen. ‘Dit onderstreept ook de noodzaak van dit tv-pro-gramma, want ooit zal de wal het schip doen keren. De veestapel is inmiddels ook echt wel gekrompen: van 5 miljoen koeien naar 3,8 miljoen. Maar nog steeds zijn het er veel te veel, op deze manier kan het niet verder, we kennen de stikstofproblematiek al veertig jaar. Voor boeren is de tragiek dat met hun gestegen productie de prijzen zijn gedaald, waardoor ze meer móesten produceren. Voor varkenshouders is opschaling altijd de enige optie geweest.’

Hoe kan het toch dat politici niet doorpakken rond thema’s waar het probleem zo aanwijsbaar is?
‘Ik vind het ook verbijsterend hoe weinig visie en vooruitziende blik er is. Regeren is vooruitzien, maar er is niet vooruit gekeken. In een democratie moet je vooruitdenken. Je gaat de dijken toch ook niet afbreken als het eb is?’
De wal die het schip dan keert, dient zich hierbij aan in de vorm van rechtelijke uitspraken. De stikstofcrisis kwam er na zo’n uitspraak, voor Schiphol dreigt hetzelfde te gebeuren.

‘De Wereld Gezondheids Organisatie (WHO, red.) stelde al dat je met omgevingsgeluid van 45 decibel of meer niet gezond meer kunt wonen. Een deel van de Randstad zit daarboven. Je kunt je afvragen of de luchtvaart zo belangrijk is, om over die grens te gaan. Die afweging wordt niet gemaakt, maar intussen zijn omwonenden wel bezig om een rechtszaak voor te bereiden, met dat WHO-rapport, om minder geluid af te dwingen.’

En alle werkgelegenheid dan, bij een bedrijf als Schiphol? Waar moeten de mensen naartoe die er al twintig jaar werken, of langer, en de eindjes aan elkaar moeten knopen? Wat hebben zij aan dit verhaal? ‘Dit bewijst dat de arbeidsmarkt geen echte markt is’, aldus Heijne. ‘In een goed functionerende markt vertrekken werknemers steeds naar plekken waar arbeidsvoorwaarden beter zijn, bijvoorbeeld.

Werk en beloning
Maar zodra mensen ergens werken, raken ze eraan gewend en gaan ze niet zomaar meer weg. Dat maakt het voor werkgevers relatief makkelijk om arbeidskrachten slecht te betalen. Corona heeft dat wel opgeschud: toen zochten medewerkers naar ander werk en nu heeft Schiphol de grootste moeite om personeel te vinden. De mensen die er werken hebben echt wel de vaardigheden om op andere plekken aan de slag te gaan.

Als we op de plek van Schiphol een stad zouden bouwen – wat prima kan, de infrastructuur ligt er, het ligt op dure bouwgrond – dan zouden alle medewerkers moeiteloos op een andere plek aan het werk kunnen.’