Klaas de Jonge: rockster van de anti-apartheidsstrijd?

Anti-apartheidsstrijder Klaas de Jonge werd wereldberoemd met een quasi-gevangenschap van twee jaar in Zuid-Afrika.

Toepasselijk: op Bevrijdingsdag overleed Klaas de Jonge, de mensenrechtenactivist die zo overtuigd streed voor de vrijheid van de zwarte bevolking van Zuid-Afrika. Een zelfgekozen dood was het: De Jonge (1937–2023) leed aan prostaatkanker.

De documentaire Klaas de Jonge: De prijs van vrijheid, die in maart in première ging, stond toen al lang in de televisieprogrammering. In de film zien we hem enigszins verbaasd schuifelen door de replica van de ambassadekamer in Pretoria, Zuid-Afrika, waar hij in de jaren 80, 26 maanden doorbracht. De Jonge smokkelde wapens en explosieven voor het Afrikaans Nationaal Congres (anc), een verboden organisatie toentertijd. Hij ‘ontpopte zich tot rockster van de antiapartheidsstrijd,’ schreef Jenne Jan Holtland in een in memoriam voor de Volkskrant. Holtland tekende twee jaar geleden het verhaal van De Jonge op in het boek De koerier van Maputo. Een Nederlander in de Zuid-Afrikaanse revolutie. Een documentaire, een boek: de belevenissen van De Jonge waren buitengewoon mediageniek. Hoe werd destijds bericht over de meest besproken episode uit zijn leven?

‘Die voertuig se bagasiebak is oop.’ Hercules de Meion Pitout, sergeant bij de Zuid-Afrikaanse veiligheidspolitie, noteert het zinnetje in zijn verslag. Het is zaterdag 22 juni 1985, kwart voor tien ’s avonds, en Pitout ziet door zijn nachtkijker twee silhouetten bij een rode Peugeot. Een van hen is Hélène Passtoors, de Belgisch- Nederlandse wetenschapper die hij schaduwt. Ze is betrokken is bij Umkhonto we Sizwe, de gewapende tak van het anc, die met dodelijke aanslagen het apartheidsregime wil doen wankelen. De ander is een witte man die hij niet kent. Het stel heeft een gat gegraven en de man loopt heen en weer tussen een berg aarde en de auto. Nadat de twee hun werkzaamheden hebben afgerond en zijn weggereden, loopt Pitout eropaf. In het met zand en gras toegedekte gat stuit hij op een tiental kleefmijnen en ontstekers. Onmiddellijk seint hij via de portofoon zijn superieur in. Die geeft een collega de opdracht om Passtoors te negeren en te voorkomen dat de ‘onbekende witman’ Zuid-Afrika verlaat. De volgende ochtend rijden drie politieauto’s de Peugeot klem, niet ver van de grens met Botswana. Met de loop van een pistool op hem gericht maakt de bestuurder zich bekend, zo lezen we aan het eind van deze scène in De koerier van Maputo. Hij is een Nederlander en heet Klaas de Jonge.

‘De Zuid-Afrikaanse politie heeft vandaag bevestigd op 23 juni een Nederlandse antropoloog, Klaas de Jonge (47), te hebben aangehouden,’ meldt NRC Handelsblad begin juli. De Jonge zit in hechtenis op grond van de wet op de binnenlandse veiligheid. ‘Daarin staat dat mensen van wie wordt vermoed dat ze de politie kunnen helpen bij onderzoeken naar terroristische activiteiten, voor onbepaalde tijd kunnen worden vastgehouden.’ Het is een kort nieuwsbericht, zoals het ook in andere Nederlandse kranten verschijnt. Het feit dat enkele dagen later zijn ex-vrouw Hélène Passtoors is gearresteerd, krijgt evenmin veel ruimte. Toch leidt het hier en daar tot oproepen tot protest. Zuid-Afrika ligt al jaren onder vuur. De witte bevolking, zo’n zestien procent van het totaal, leeft in het overgrote deel van het land gescheiden van andere bevolkingsgroepen, die in hun zogeheten ‘thuislanden’ in armoede wegkwijnen. De kritiek op deze officiële rassenscheiding of apartheid heeft internationaal de vorm aangenomen van sancties, die Zuid-Afrika hebben geïsoleerd. In het binnenland gaat de oppositie steeds gewelddadiger te werk, wat de staat met harde hand beantwoordt. Dat De Jonge en Passtoors ontwikkelingswerkers zijn die actief strijden tegen de ongelijkheid, wordt hun in Nederland nauwelijks kwalijk genomen. Het ministerie van Buitenlandse Zaken protesteert herhaaldelijk bij de Zuid-Afrikaanse autoriteiten.

En dan wordt De Jonge wereldnieuws, dankzij een list. ‘Klaas de Jonge vlucht de Nederlandse ambassade in Zuid-Afrika binnen,’ vat het NOS-journaal samen in zijn jaaroverzicht van 1985. ‘De Zuid-Afrikaanse politie sleurde hem daar weg en zegt dat hij een terrorist is.’ Wat is er gebeurd? De Jonge rijdt op de middag van 9 juli met zijn bewakers door Pretoria. De politie wil van hem weten op welke plekken hij voor het anc -verkenningen heeft uitgevoerd en De Jonge heeft een bedrijf genoemd dat gevestigd zou zijn in het centrum van de stad. Dat de Nederlandse ambassade in hetzelfde pand enkele verdiepingen huurt, vertelt hij er niet bij. Hij heeft weten te regelen dat zijn handboeien zijn verwijderd en dat hij een touwtje heeft gekregen om de ketting tussen zijn enkelbanden op te tillen, zodat hij makkelijker kan lopen.

In de hal van het gebouw neemt De Jonge zijn drie bewakers mee naar de trap. Op een deur op de eerste verdieping staat ‘Nederlandse ambassade’ geschreven. De Jonge wacht tot de laatste bewaker boven is en wijst dan naar rechts. Wanneer de mannen zijn vinger volgen, rent De Jonge de andere kant op – achttien meter, met het touwtje van zijn enkelketting in de hand. Hij stormt de bezoekersruimte van de ambassade binnen.

‘Help me!’ De Jonge weet dat hij zich op Nederlands grondgebied bevindt. Even later sleuren de bewakers hem het gebouw uit, maar een politiek hoogoplopend conflict is geboren. Hans van den Broek, de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, eist in ferme bewoordingen de overdracht van De Jonge. In het VARA-radioprogramma Dingen van de dag voegt hij toe dat ‘mogelijke misdrijven’ van de activist niet zomaar als alibi kunnen dienen om de ‘internationale diplomatieke regels flagrant te schenden.’ Ondertussen zoeken verschillende media familie, vrienden en oudcollega’s van De Jonge op – zijn broer Jan, accountant bij de ptt, geeft herhaaldelijk acte de présence. Allen verklaren zich niet voor te kunnen stellen dat hij zich bezighoudt met geweld. Tien dagen na zijn vlucht keert De Jonge, zeer tegen de zin van de Zuid-Afrikaan-se president Roelof ‘Pik’ Botha, terug naar de Nederlandse ambassade in Pretoria. ‘Zuid-Afrika door de knieën,’ kopt De Telegraaf. De Jonge is weer vrij. Nou ja, vrij – zijn bewegingsruimte reikt niet verder dan de muren van een opslagkamer die inderhaast is leeggemaakt. Het ambassadepersoneel heeft er een bed, een stoel en een bureau met een typemachine neergezet. In het nos -Journaal meldt correspondent Erik van Ees die avond dat er kookfaciliteiten zijn aangebracht en dat De Jonge er ‘comfortabel zal logeren’.

In de daaropvolgende 780 dagen ontspint zich volgens het Volkskrant-artikel een ‘diplomatieke soap die door Nederlandse tv-kijkers ademloos gevolgd wordt.’ Zuid-Afrika wil De Jonge berechten, Den Haag weigert hem uit te leveren. De Telegraaf verspreidt het onjuiste gerucht dat de Nederlandse ambassadeur een links vriendje van De Jonge zou zijn die hem kent uit militaire dienst. De Jonge blijkt zijn nationaliteit kwijt te zijn geraakt door overheidswerk in Mozambique, koningin Beatrix verklaart hem opnieuw tot landgenoot. Witte Afrikaners protesteren tegen Nederland en zijn ‘terrorist’. Een volgende, curieuze wending in het verhaal betreft de hoogst ongelukkige verhuizing van de ambassade. Terwijl De Jonge de tijd verdrijft door dagboeken te tikken, weten de diplomaten dat ze moeten verkassen naar een gebouw aan de andere kant van Pretoria. Het huurcontract is al lang opgezegd. De Jonge mag van de Zuid-Afrikaanse overheid echter niet mee. Nieuwslijn, de nieuwe tv-actualiteitenrubriek van omroep Veronica, wijdt er in zijn eerste uitzending op 5 oktober zendtijd aan. ‘Betekent dat dat Klaas de Jonge in de ambassade blijft, aan de Kerkstraat?’ vraagt de correspondent aan Roelof Botha. De Zuid-Afrikaanse minister van Buitenlandse Zaken bevestigt:

‘Daar vindt geen verandering plaats, nee.’ De bizarre uitkomst is dat De Jonge in zijn eentje in het gebouw achterblijft, bewaakt door twee Nederlandse marechaussees en een hangslot op de deur.

Rebels als hij is, buit De Jonge de situatie uit. Hij weet dat achter het prikkeldraad bij zijn raam voortdurend journalisten, fotografen en cameralieden zich verzamelen. Hij draait luide muziek, het liefst de hit ‘Free Nelson Mandela’ van The Specials, een strijdlied ter ere van de fameuze anc -leider die sinds 1964 gevangen zit. Hoewel de afspraak is dat hij zich verre houdt van politieke stellingnames, etaleert De Jonge anti-apartheidsstickers of een foto van de Nederlandse antifascist Menno ter Braak. Hij groeit uit tot een beroemdheid over wie in Nederland dagelijks in de krant of op televisie gesproken wordt, door mensen die hem een aandachtstrekker vinden of juist een held van de internationale solidariteit. Cabaretier Freek de Jonge grapt in de oudejaarsconference dat het maar goed is dat hij voor zijn ‘broer’ in Zuid-Afrika de huur betaalt, ‘anders hadden ze hem al lang om zeep geholpen.’ Al die aandacht staat trouwens in schril contrast met de situatie van Passtoors: zij is door een rechtbank in Johannesburg veroordeeld tot tien jaar cel en zit in de zwaarst beveiligde gevangenis van het land.

Op zijn vijftigste verjaardag ziet De Jonge een marechaussee de kamer binnen snellen. ‘Klaas! Je mag Pretoria verlaten! Je bent vrij.’ Dankzij een complexe gevangenenruil stapt een verbijsterde De Jonge op 7 september de buitenlucht in, waar honderden zwarte Zuid-Afrikanen hem onthalen.

Een dag later, in een aansluitende vlucht van Parijs naar Amsterdam, krijgt hij een microfoon van het nos -Journaal onder de neus. Zuid- Afrika noemt hem een terrorist, maar hoe ziet hij zichzelf? ‘Als een sympathisant van het anc die een aantal dingen gedaan heeft waardoor zij mij een terrorist noemen,’ antwoordt De Jonge. ‘In andere situaties zou je me een vrijheidsstrijder kunnen noemen.’

Klaas de Jonge ontving in 2019 de hoogste staatsonderscheiding van Zuid-Afrika. President Cyril Ramaphosa liet na het nieuws van zijn overlijden een persverklaring uitgaan: ‘We blijven hem erkentelijk voor zijn heroïsche en onbaatzuchtige bijdrage aan onze struggle.’

2Doc: Klaas de Jonge: De Prijs van vrijheid, donderdag, NPO 2,22.15