Hoezo hebben burgers niks meer te zeggen na de verkiezingen?!

Het Sociaal Cultureel Planbureau constateert dat ongeveer de helft van de Nederlanders weinig vertrouwen heeft in de politiek. Slot van een serie: incompetentie.

Journalist Kees Schaap kon de klok erop gelijkzetten als hij voor het programma Opstandelingen een gemeente aandeed met een dichtgetimmerd coalitieakkoord, een gemeenteraad met jaknikkers en geen kritische lokale of regionale pers: ‘Dan ging het vrijwel altijd mis. Daar is vrij baan voor machtsmisbruik en corruptie.’

Tegenmacht
De overheid wordt incompetentie, een gebrek aan visie, angst voor het grote verhaal en een kortetermijnvisie verweten, blijkt uit onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut. Een probleem dat aan zowel individuele politici als het politieke systeem wordt geweten.

De tegenmacht van de gemeenteraad is op veel plekken te beperkt, merkt Schaap tijdens de opnames van Opstandelingen – een programma over bewoners van buurten en dorpen die zich het slachtoffer voelen van voortdurend bestuurlijk onrecht en in conflict zijn geraakt met het lokale bestuur of met elkaar. Met name in middelgrote gemeentes schort het aan tegenstand door een tekort aan tijd, afnemende dossierkennis en magere oppositie.

Tijdgebrek
‘Veel raadsleden hebben helemaal niet de tijd om zich goed in te lezen – zij hebben er nog een baan naast. Ze krijgen namelijk maar een kleine vergoeding voor het werk dat zij doen in de gemeenteraad, naar rato van het aantal inwoners in een gemeente.’

Wat in de praktijk vaak betekent dat slimme ambtenaren raadsleden pas vlak voor een raadsvergadering ‘een enorme stapel papier geven, waardoor ze niet genoeg tijd hebben om zich in te lezen’.

Politieke versplintering maakt het voor gemeenteraadsleden moeilijk specifieke dossierkennis op te bouwen en bij te houden. Waar dossiers vroeger over de verschillende raadsleden van een partij werden verdeeld, zijn gemeenteraadsleden nu vaak verantwoordelijk voor het volgen van meerdere grote dossiers waardoor specifieke kennis ontbreekt. ‘Dan kunnen ambtenaren en wethouders de gemeenteraadsleden eenvoudig om hun vingers winden.’

Vriezeveen
In een goed functionerende gemeenteraad moet een oppositie georganiseerd zijn, is Schaap van mening. Maar in een raad waar afspraken worden gemaakt met de coalitie – die over het algemeen de meerderheid van de stemmen in zo’n raad beslaat – blijft daar weinig van over. ‘Politici zijn vaak van goede wil, maar hebben lang niet altijd de mogelijkheden om dat wat zij graag zouden willen beloven ook te verwezenlijken.’ Raadsleden zijn gebonden aan afspraken die partijen onderling hebben gemaakt, waardoor de coalitie aan handen en voeten gebonden is na coalitiebesprekingen. ‘Als je niet uitkijkt dan verdwijnt de levende democratie en de burger wordt voor vier jaar buiten spel gezet, als het zo ernstig is dichtgetimmerd als je bij veel gemeentes ziet.’

Dat het ook anders kan, ziet Schaap tijdens zijn bezoek aan het Overijsselse Vriezeveen – waar een lokale partij al twee keer op rij de gemeenteraadsverkiezingen wint. ‘Ook zij hebben een coalitieakkoord. Maar daar staat in dat voor elk heikel punt waar burgers boos over zouden kunnen worden, eerst volksraadpleging wordt georganiseerd alvorens iets in stemming komt. Daarmee hebben zij zichzelf de opdracht gegeven de burger actief op te zoeken. Dat werkt als een tierelier. De inwoners voelen zich betrokken en politici voelen zich nauw verbonden met de samenleving.’

Bedreigde journalisten
Ook de kwaliteit van de ‘vierde macht’ – de journalistiek – valt op veel plekken tegen. ‘In Ermelo bijvoorbeeld was één journalist – een vrouw met een eigen site. Zij is daar gewoon permanent bedreigd, omdat ze kritische stukjes op haar site schreef. En in Bloemendaal - een van de ergste gevallen van netwerkcorruptie – zijn journalisten simpelweg kaltgestellt vanwege de processen van intimidatie door de gemeente.’

Je moet moedig zijn om op dat soort plekken ‘als luis in de pels onafhankelijke lokale of regionale journalistiek te bedrijven’, weet Schaap. Zij zouden beter ondersteund moeten worden en daarmee ‘onkwetsbaar voor de invloed van een gemeente en onafhankelijk van het advertentieveld’. Kritisch werken blijkt in de praktijk lastig. ‘Je wilt de wethouder of burgemeester nog kunnen bellen als er iets aan de hand is.

Maar als jij je hebt “misdragen” omdat je je kritisch hebt uitgelaten over de vriendjespolitiek in de gemeente dan wordt er niet meer opgenomen.’ Het is een balanceer-act, ‘een beperking in de kritische journalistiek die je kunt uitoefenen op lokaal niveau’. Met als resultaat dat de gemeente in de krant nog steeds goed lijkt te functioneren.

Wassen neus
Een conflict met het lokale bestuur is vaak slechts het begin, weet Schaap inmiddels. Een aantal mensen die hij in het eerste seizoen van Opstandelingen volgt, komt hij ten tijde van de opnames voor het tweede seizoen opnieuw tegen – als “de gele hesjes” in opmars zijn. ‘Toen bleek dat veel van de mensen die wij in het eerste seizoen hadden gevolgd in een geel hesje naar Den Haag gingen. Die hadden geen vertrouwen meer in de hele politiek, dat gevoel is vaak ontstaan bij de lokale politiek – in de gemeente. Veel mensen heb ik in een paar jaar zien radicaliseren.’ De burger denkt steeds vaker: ik doe niet meer mee aan de hedendaagse democratie. Omdat ze het gevoel hebben dat het geen zin heeft. ‘Tot er een beweging richting het Malieveld of Museumplein ontstaat om te demonstreren.’

Of zij het vertrouwen in de politiek terug kunnen krijgen? Schaap betwijfelt het: ‘Ik vind het een wassen neus om te denken dat als we de politiek anders inrichten het vertrouwen terug zal komen. Wel geloof ik dat het wantrouwen minder groot was geworden als we dat eerder hadden gedaan.’

Nederland vertrouwenland In een vijfdelige serie onderzoeken de VARAgids en bnnvara.nl hoe het vertrouwen tussen Nederlanders en de overheid kan worden hersteld. Daarbij volgen we vijf weken de vijf kernproblemen die het Verwey-Jonker Instituut in 2020 definieerde: onzichtbaarheid van de overheid, onzichtbaarheid van de burger, ongelijke behandeling, het niet horen van de burger en incompetentie. Dit is het slot van de reeks.