Samen bouwen aan maatschappelijke tegenmacht

Door: Barbara van Paassen en Margit van Wessel

‘Het aantal liberale democratieën is geslonken tot slechts 29 landen.’ Dit is één van de conclusies in het jaarlijkse V-Dem rapport dat onlangs uitkwam, dé monitor van democratie wereldwijd. De titel ‘Democracy Trumped?’ spreekt boekdelen. Nederland behoort op dit moment nog tot één van die liberale democratieën, maar daalt in haar score en wordt genoemd in een rijtje landen met zorgwekkende, autocratiserende ontwikkelingen.

Van aanvallen op de rechtsspraak tot inperking van demonstratierecht: ook binnen Nederland groeien de zorgen over de kwaliteit van onze democratie en rechtsstaat. De aandacht gaat dan vaak naar een specifieke gebeurtenis – een minister die wat zegt, een beleidsplan dat de onafhankelijkheid van universiteiten bedreigt, of politiegeweld bij een demonstratie, maar de discussie is versnipperd. Tegelijkertijd lijken velen van ons meer dan bezorgd te zijn. Machteloosheid en woede lijken soms meer gepaste termen. Dit terwijl voorbeelden als Polen laten zien dat tegenmacht bieden verschil kan maken, en dat het belangrijk is om als samenleving vroegtijdig in actie te komen. Maar wat kunnen we doen? En wat hebben we hiervoor nodig?

Stap één volgens ons: herken de acties en voorstellen die de democratie kunnen ondermijnen en bezie deze in samenhang. Democratische erosie, het proces van achteruitgang van kernelementen van de democratie zoals we het afgelopen decennium steeds meer zien, ís lastig te herkennen. Omdat het democratisch gekozen of gelegitimeerde leiders betreft, zij veelal de regels van het spel volgen en het een proces is van kleine, minder zichtbare stappen,  zou je makkelijk kunnen denken dat het wel meevalt. Het is daarom belangrijk om scherp te zijn op iedere uitspraak, actie of voorstel die kernelementen van de democratie raakt. Niet achteraf, als het te laat is, maar op het moment dat het gebeurt. Onlangs publiceerden wij een rapport dat hiervoor handvatten geeft. Is er sprake van ondermijning of inperking van democratische instituties, normen en gedrag? Is er sprake van uitsluiting van personen of groepen aan debat en besluitvorming? Zie je meerdere van dit soort acties of voorstellen?

Kijk daarbij ook naar de rol van maatschappelijke tegenmacht, tevens de focus van ons rapport. Dit is het samenspel van sociale bewegingen en NGO’s, media en wetenschap, creatievelingen en bedrijven, die kritisch toezicht houden op machtsstructuren, een informerende rol hebben en alternatieven kunnen aandragen. Deze vorm van tegenmacht is essentieel voor het functioneren van een liberale democratie als de Nederlandse, naast formele instituties zoals rechtsspraak en parlement. Het is ook waar autocratische krachten het vaak het eerst op gemunt hebben. Denk aan het demoniseren van journalisten, wetenschappers of minderheden, of het delegitimeren van maatschappelijke organisaties, bijvoorbeeld omdat zij kritiek hebben op Israël. Dit kan hun deelname aan het debat onveilig kan maken en leiden tot zelfcensuur en uitsluiting. Denk ook aan het opwerpen van administratieve hordes om naar de rechter te stappen of je te organiseren. Onlangs nog nam de Tweede Kamer moties aan waarin zij specifieke organisaties financiering of ANBI-status willen ontnemen. Niet zelden zijn dit soort maatregelen selectief van aard en worden specifieke groepen en politieke tegenstanders uitgelicht.

Stap twee is dan: zoek de verbinding, wees solidair en kom in actie. Democratische instituties als politieke partijen en rechtspraak zijn cruciaal in het terugdringen van autocratisering. Maar landen als Polen laten zien dat ook de rol van maatschappelijke tegenmacht van groot belang is. Dit gaat verder dan acties van individuele burgers. Het gaat om samen optrekken en solidariteit tussen de verschillende domeinen in de tegenmacht. Universiteiten, maatschappelijke organisaties en media kunnen elkaar versterken en bijdragen aan bewustwording en collectieve actie. Zoek daarbij ook samenwerking met instituties als politieke partijen. In Nederland is tegenmacht nog erg versnipperd, en lijkt men zich nog onvoldoende bewust van haar collectieve kracht. Kracht en zelfvertrouwen die alleen door oefening en in samenwerking verder opgebouwd en ingezet kan worden.

Daarbij is een hoop te leren van groepen die al langer geraakt worden door deze ontwikkelingen, een scherpe blik hebben op machtsongelijkheid en ervaring hebben met het bouwen van tegenmacht tegen de stroom in. Voor wie zelf nog niet geraakt wordt is het soms lastig voor te stellen wat er allemaal gebeurt en wat dit betekent: meer luisteren naar meer gemarginaliseerde perspectieven kan daarbij helpen. Denk aan moslims die al lange tijd demoniseerd worden en zich desondanks uitspreken tegen initiatieven die tot verdere uitsluiting en verdachtmaking kunnen leiden (zoals de motie Becker en het burkaverbod). En aan organisaties die zich inzetten voor vrouwenrechten, gendergelijkheid, klimaatactivisme en de rechten van Palestijnen en inmiddels non-grata zijn bij een aantal ministeries. Dat kun je zien als beleidskeuzes op basis van politieke voorkeuren, maar door de bril van democratische erosie en het belang van pluriformiteit in de tegenmacht is het beeld op z’n zachtst gezegd zorgwekkend. Uiteindelijk raakt (erosie van) de rechtsstaat en democratie ons allemaal. Ook – of juist - zij die minder affiniteit hebben met deze thema’s en perspectieven, doen er dus goed aan zich te laten horen.

Het is dan ook hoopgevend om te zien dat er in die maatschappelijke tegenmacht steeds meer initiatieven ontstaan, die dergelijke solidariteit bepleiten en mogelijk maken. Zo lanceerde de Goede Zaak onlangs in samenwerking met vele maatschappelijke organisaties en initiatieven de rechtsstaatsradar: een platform om bewustwording te vergroten en handelingsperspectief te geven aan burgers. Hoogleraren riepen op tot staking ‘voor de toekomst van de democratie’. Mogelijkheden genoeg, en met een rol voor iedereen die zich zorgen maakt. De tijd om in actie te komen is nu.

Barbara van Paassen is onafhankelijk onderzoeker en Atlantic Fellow sociale ongelijkheid aan de London School of Economics en Margit van Wessel is Universitair hoofddocent Wageningen Universiteit. Samen met Joep van Lit publiceerden zij onlangs het rapport “Tegen democratische erosie: samen scherp op inperking van maatschappelijke tegenmacht”.