Wat zijn de grote Variété-inspiratiebronnen van Hans Klok?

Variété-artiesten waren een grote inspiratie voor illusionist Hans Klok. Daarover gaat zijn Summerschool. Henk van Gelder geeft alvast een voorzet.

Eén man zal vast en zeker niet ontbreken in het Summerschool-college dat Hans Klok deze week gaat houden over de gouden jaren van het Nederlandse variété. Klok is een fervent bewonderaar van een groot aantal artiesten die zijn lichtende voorbeelden zijn geweest – dat bleek vorig jaar al toen hij in Zomergasten honderduit over zijn grote voorgangers kwam vertellen. Dat enthousiasme voor zijn idolen bezorgde hem zelfs een klinkend compliment in de NRC: ‘Hans Klok bleek te kunnen bewonderen als geen ander.’ We zagen Tina Turner, Marlene Dietrich, de Zangeres zonder Naam, het dompteursduo Siegfried & Roy en allerlei anderen uit het variété van vroeger. Maar van al die grootheden was er één die door Klok meer dan alle anderen werd bewierookt. En daarom laat zich makkelijk raden dat Klok hem ook in deze Summerschool niet ongenoemd zal laten.

Fred Kaps
Wij vragen uw aandacht voor Fred Kaps (1926-1980), de man die tot drie keer toe wereldkampioen goochelen werd en ook jarenlang de beste was van Nederland. In zijn stijlvolle rokkostuum zag hij eruit als een gentlemanoplichter die niets kwaads in de zin leek te hebben. Maar intussen verrichtte hij het ene mirakel na het andere. Hij haalde een brandende kaars tevoorschijn uit een opgerolde krant, liet speelkaarten verdwijnen en verschijnen, toverde brandende sigaretten uit het niets uit de lucht (een act die in dit anti-rooktijdperk niet meer welkom zou zijn) en strooide eindeloze hoeveelheden zout uit een gebalde vuist waar ogenschijnlijk niets in verborgen was. Om nog te zwijgen van die keer dat hij Mies Bouwman de mouwen van zijn pandjesjas liet afknippen om de indruk te wekken dat hij ook daarin niets had verstopt.

Hij slaagde er vaak in de sympathie van het publiek op te wekken door net te doen alsof alles hem per ongeluk overkwam. Zo speelde hij menigmaal dat hij een aangekondigde truc niet kon uitvoeren omdat telkens het benodigde aantal speelkaarten niet bleek te kloppen. En daar trok hij steeds een verbaasd gezicht bij, alsof hij er niets van snapte. Dat was een groot verschil met Hans Klok, bij wie bijna alle trucs opzettelijk slagen. Een mislukking spelen is Klok vreemd. Maar dat stijlverschil staat zijn bewondering voor Kaps niet in de weg.

Kaps speelde zijn zogenaamd mislukkende truc ook op 9 februari 1964, als gast in de Ed Sullivan Show, destijds de grootste talkshow van de Amerikaanse televisie. Er waren die avond 73 miljoen kijkers. De volgende dag zou iedereen het over die verbazingwekkende Nederlander hebben, zo luidde ieders verwachting. Maar dat ging anders. In dezelfde show maakte een uit Engeland afkomstig popgroepje zijn Amerikaanse tv-debuut. Ze heetten The Beatles. Prompt ging alle aandacht uit naar dat sensationele nieuwe bandje. Niemand had het na afloop over Fred Kaps, laat staan over zijn speelkaarten.

Toby Rix
Wie het Nederlandse variété in de jaren 50 en 60 overziet, treft lang niet alleen goochelaars aan, maar ook een breed spectrum aan andere artiesten met een eigen specialiteit. Zo was er op de hele wereld maar één man die de Toeterix bespeelde. De wat? De Toeterix, een karretje in de vorm van een vibrafoon waaraan ruim dertig autotoeters waren opgehangen, plus een weids arsenaal aan sirenes, koebellen, claxons en knetterende klappertjes. Als een razende sprong Toby Rix daarbij op en neer om al die onderdelen bruusk te betasten en er krachtdadig in te knijpen – met muzikale resultaten die doorgaans grote opwinding teweegbrachten.

Toby Rix (1920-2017) was zijn loopbaan vlak voor de oorlog begonnen als zanger en gitarist bij een groepje dat vooral uitblonk in cowboyliedjes. Toen die door de Duitse bezetters verboden werden, stapte het drietal over op Spaans repertoire. Na de Bevrijding ging hij verder als solist en trad hij op onder de titel ‘muzi-kaal-vocaal parodist’. Hij keek de kunst af van de Amerikaanse orkestleider Spike Jones wiens succesnummers uitbundig waren gelardeerd met malle geluidseffecten – met zoemers en claxons in de hoofdrol. En dat bracht Rix op het idee de Toeterix te bouwen. Decennialang was hij ermee op tournee. In de jaren 50 en 60 scoorde hij hits als ‘Heer in ’t verkeer’ en ‘Malle vent, ja'.

En tot in de jaren 90 trad hij nog op met het orkest van Willem Breuker, als vaste attractie op diens traditionele oudejaarsavondconcerten. Maar toen die stierf, werd de Toeterix een werkloos instrument.

Bueno de Mesquita
Veel artiesten in het variététijdperk tooiden zich met een zwierig pseudoniem. Fred Kaps heette in het echt Bram Bongers, terwijl Toby Rix de naam Tobias Lacunes droeg. Iedereen dacht dan ook dat Bueno de Mesquita eveneens een exotische artiestennaam was. Maar hij heette echt zo. Althans: zo luidde zijn achternaam. Zijn echte voornaam (Abraham, kortweg Appie) hield hij liever geheim. Hij begon kort na de oorlog als zanger en muzikant in een dansorkestje, maar trok al gauw veel meer aandacht door de muziek op te vrolijken met visuele grappenmakerij.

Bueno de Mesquita (1918-2005) was de uitvinder van de playbackact: een komische collage van bandrecorderopnamen waarbij hij een mallotig mime-nummer ten beste gaf – alsof hij al die geluiden en al die zang ter plekke produceerde. Later ging de beginnende André van Duin hem dat met veel succes nadoen.

Charles Matla
Charles Matla, alias Charley op de kogel, was eigenlijk een grote onbekende. Op honderden, nee duizenden feestavonden heeft hij zijn stoute staaltjes vertoond, maar hij kwam zelden of nooit aan het woord in de krant of op de televisie. Balancerend op een metershoge bal liet hij zijn jongleurskunstjes zien, onder het motto: ‘De eerste sensatie dat jij iets kunt wat een ander niet kan, dat is variété. De mensen moeten er kippevel van krijgen.’ En dat kregen ze.

De televisie
De opkomst van de televisie liep gelijk op met de neergang van het variété. Hooguit wisten sommige artiesten de overgang naar het nieuwe medium wel te maken. Zoals het excentrieke acrobatenduo De Kamé’s, die in de jaren 70 aan een glorieuze tv-carrière begonnen als kinderclowns in matrozenpakjes. Jawel: Peppi &Kokki. Hun voorbeeld werd later gevolgd door The Crocksons.

Toen die geen toekomst meer zagen in hun acrobatische klimpartijen op hoog opgestapelde stoeltjes en tafeltjes, werden ze nog veel beroemder als Bassie en Adriaan.