Wanneer geven westerse landen eindelijk de onrechtmatig verkregen kunst terug?!

Landen waar de kunstwerken oorspronkelijk vandaan komen, vragen al jaren om teruggeven. Vooralsnog met weinig resultaat. 

De grootste roofkunstenaars zijn Europese musea, aldus de Britse komiek John Oliver. In zijn televisieprogramma Last Week Tonight besteedt hij onlangs ruim dertig minuten aan de kunstcollecties van westerse landen en de oorsprong hiervan. Een belangrijk deel is namelijk oneerlijk verkregen bij roven, in de (post-)koloniale tijd buitgemaakt en meegenomen om te exposeren voor betalende bezoekers van musea. ‘Als je op zoek bent naar een vermist kunstobject, is de kans 90 procent dat het zich in het British Museum bevindt’, aldus Oliver.

En het British Museum is niet het enige museum met een oneerlijk verkregen collectie; ook andere musea in West-Europa beschikken over kunststukken met een onzuiver verleden. Anderhalf jaar geleden start Erik Dijkstra een zoektocht naar de herkomst van kunstschatten in westerse musea. Voor het televisieprogramma Roofkunst onderzoekt hij of wat binnen de context van die tijd legitiem leek, nog wel past in ons huidige tijdsgewricht.

De conclusie van Dijkstra: nee, dat past niet meer. ‘Ik vind dat die kunstschatten horen bij het land en de cultuur waar ze gemaakt zijn. Als je iemand in een oorlog wilt vernederen, dan neem je zijn kunst mee. Je pakt iemands identiteit daarmee af. Dat vind ik zoiets lelijks.’

Honderdduizenden kunststukken
Het gaat, alleen al in ons land, om enkele honderdduizenden kunststukken met een koloniale herkomst, volgens de krant Trouw. Maar een goed overzicht ontbreekt. Naar een aantal stukken wordt onderzoek gedaan, waaronder het kanon van Kandy (te zien in Roofkunst). Dit onderzoek werd door het Rijksmuseum ingesteld na herhaaldelijke verzoeken van Sri Lanka aan Nederland om het stuk terug te geven, en moet vaststellen of het stuk daadwerkelijk oneerlijk verkregen is.

Waar is het bonnetje?
Typisch Nederlands, vindt Dijkstra. ‘We zijn altijd op zoek naar het bonnetje. Een bewijsje. Dat hebben de inwoners van Sri Lanka als heel beledigend ervaren, en terecht. Want er ontstaat een sfeer waarin zowel Sri Lanka als Nederland het erover eens is dat het kanon oneigenlijk is verkregen – en dus roofkunst is – maar dat dit alsnog bewezen moet worden. Dan gaat er dus iemand van, in dit geval, het Rijksmuseum naar Sri Lanka, op zoek naar een bewijsje. Dat ga je natuurlijk nooit vinden.’ Daar gaat het wat Dijkstra betreft mis. ‘De discussie zo streng en vormelijk blijven voeren zegt iets over wie wij zijn. Dat is Nederland op zijn smalst.’

'Onvoorwaardelijk teruggeven'
Musea, zoals het Rijksmuseum, zijn geen eigenaar van de roofstukken in hun collectie en gaan daarmee dus ook niet over de teruggave ervan. Zij kunnen enkel een aanbeveling doen aan de eigenaar; de Nederlandse staat. Die moet uiteindelijk een besluit nemen over teruggave. Vorig jaar heeft de Raad voor Cultuur in een commissie onder leiding van Lilian Gonçalves-Ho Kang You een advies uitgebracht over de stukken: ‘Erkenning van onrecht en de bereidheid om dit onrecht zoveel mogelijk te herstellen’ moeten de uitgangspunten zijn in het beleid dat de staat voert over koloniale collecties in onze musea. En daar hoort dus bij: ‘Bereid zijn om in voormalige Nederlandse koloniën buitgemaakte cultuurgoederen onvoorwaardelijk terug te geven als het land van herkomst hierom vraagt.’ Dit advies werd destijds overhandigd aan toenmalig minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Ingrid van Engelshoven. Sindsdien ligt het in een bureaula. ‘Ik denk: geef die mensen gewoon die stukken terug. Maar dat moet dan eerst nog langs de Kamer, de minister moet het bevestigen. Het moet allemaal officieel.’

'Geen afkoop van Nederlandse schuldgevoelens'
Dat betekent overigens niet dat de landen waarvan de stukken zijn ook daadwerkelijk zitten te wachten op een enorme lading aan objecten. Daarover sprak Dijkstra tijdens een bezoek aan Indonesië, voor het tweede seizoen van Roofkunst, met de minister en de voorzitter van de commissie. ‘Die zeggen: “Wij zijn niet de afkoop voor de Nederlandse schuldgevoelens over die koloniale periode. Wij hebben bijvoorbeeld al tienduizend krissen, die hoeven wij allemaal niet uit Nederland.” Zij willen heel gericht kijken in de collecties in Nederland en zelf een lijst opstellen. En daar wordt door de Nederlandse musea heel welwillend op gereageerd.’ Maar we hebben ook makkelijk praten, volgens Dijkstra. ‘We hebben veel roofkunst, maar weinig hele beroemde stukken, in tegenstelling tot andere landen. Zoals bijvoorbeeld de buste van Nefertiti (te bewonderen in het Neues Museum in Berlijn en oorspronkelijk afkomstig uit Egypte). Dat is het mooiste kunstwerk dat ik ooit heb gezien.’ Dat willen de Duitsers niet kwijt.

Racistisch argument
Met ons zijn er tal van buurlanden die in eenzelfde situatie verkeren en ‘al die landen worstelen daar op hun eigen manier mee’, weet Dijkstra. ‘De lijn die de Britten daarin kiezen vind ik echt afgrijselijk. Die zeggen eigenlijk: wij hebben hier uitgevonden wat een museum is en wij vertellen hier met onze spullen een belangrijk verhaal. Met andere woorden: we gaan niks teruggeven. Zij zijn heel star.’ De Britten maken zich daarnaast grote zorgen over de zorg waarmee met de kunst zal worden omgegaan na teruggave. ‘Een tamelijk racistisch argument. En het slaat ook nergens op.’ De Fransen geven een beter voorbeeld. ‘Macron heeft een aantal jaren geleden gezegd alles te zullen teruggeven en er serieus werk van te maken. En dat doen ze ook: ze hebben besloten stukken terug te geven aan Benin. Op een beeld na, dat de inwoners van Benin graag terug zouden willen. Maar de Fransen graag houden.’

Die voorbeelden leggen het pijnpunt in deze discussie bloot. ‘Omdat het gaat over de koloniale tijd, en dus eigenlijk over schuldbesef; over een keer sorry zeggen en ruimhartig je verantwoordelijkheid nemen. En niet cherry picken, want dan blijf je als westers land telkens de agenda bepalen.’