Vrije pers: hoeveel meldingen van bedreiging werden er dit jaar gedaan?

Hoe vrij is de pers in Nederland? In een reeks zoeken we het uit. Start: bij Peter ter Velde (NOS, Persveilig) stróómden dit jaar de meldingen van bedreigingen binnen.

‘Hyena’s noem ik jullie, jullie verraden het volk, ik heb zelden zulke hyena’s gezien. Misdadig wat jullie doen.’ Het was een hallucinante tirade die journalist Chris Bakker van stadsomroep Studio040 voor zijn microfoon kreeg tijdens de avondklokrellen in Eindhoven op 24 januari jl. Een mevrouw die niet tekeerging tegen de relschoppers, maar tegen de journalisten die er verslag van deden. Dat het niet bij agressieve woorden bleef, merkte Chris later die middag, toen hij voor dreigende relschoppers moest vluchten en alleen nog incognito, zonder zichtbare perskaart en camera, verslag kon doen van de rellen.

Voor Peter ter Velde was die agressie tegen journalisten niet nieuw, maar de avondklokrellen waren desondanks een historisch dieptepunt. Ter Velde, oud-buitenlandverslaggever van de NOS, zat onder andere in Afghanistan en andere oorlogsgebieden, is projectleider van Persveilig, het meldpunt voor agressie en geweld tegen journalisten. Hij zegt: ‘Terwijl we in het afgelopen jaar ongeveer 1 à 2 meldingen per week binnenkregen, stroomden eind januari al 40 meldingen binnen. Een beveiliger van de NOS die in Urk zuur in zijn gezicht gegooid kreeg, een fotograaf in Haarlem, die een steen tegen zijn hoofd kreeg, een verslaggever van het Brabants Dagblad die met 20 relschoppers achter zich aan een doodlopend steegje in rende, waar hij werd ingesloten. Gelukkig deed een buurtbewoner de poort van zijn achtertuin open en kon de verslaggever via haar vluchten. Je vraagt je af wat er anders gebeurd was. We hebben dit nog nooit meegemaakt. De persvrijheid in Nederland staat onder druk.’

Persveilig werd opgericht nog voor corona. Peter ter Velde: ‘In 2017 verscheen er een rapport van oud-ombudsman Alex Brenninkmeijer, waaruit bleek dat 61% van de journalisten in Nederland te maken kreeg met geweld en agressie. We schrokken van die forse cijfers. Ik wist dat journalisten weleens wat meemaakten, maar het was altijd onder de radar gebleven. We deden er snel schamper over, zo van, hoort erbij, beetje schelden moet je tegen kunnen, zeker als het om online-agressie ging. Uit Brenninkmeijers onderzoek bleek ook dat maar 4% van de journalisten aangifte deed.’

Het schamperen was wel over na dit rapport, zegt Peter. ‘Daarna is in 2019 samen met het Genootschap van Hoofdredacteuren, de Nederlandse Vereniging van Journalisten, het Openbaar Ministerie en de politie Persveilig opgericht. De politie behandelt sinds de oprichting van Persveilig geweld tegen journalisten met dezelfde prioriteit als geweld tegen mensen met een publieke taak, zoals hulpverleners. Aangifte wordt nu heel serieus genomen. Er staan behoorlijke straffen op.’

Peter ter Velde: ‘Het wantrouwen tegen de pers en journalisten is, denk ik, al begonnen met de dood van Pim Fortuyn. Ons werd toen verweten dat we te weinig luisterden naar de stem op straat. Misschien wel terecht. We hebben daarna veel aan soulsearching gedaan. Maar de anti-media-onderstroom is telkens erger geworden. Journalisten kregen steeds vaker met gescheld en (doods)bedreigingen te maken, eerst vooral online en later ook met fysiek geweld. Dan is er een grens bereikt. Tot hier en niet verder. We merkten het vooral eind 2019, met de boerenprotesten. Daar was zoveel agressie tegen de media. Een dieptepunt, vond ik, maar toen moesten de coronarellen nog komen.’ Er is nu, mede door de cocktail van corona en complottheorieën, een groep hartstochtelijke mediahaters, die de media en dan vooral de NOS als kwaadaardige spreekbuis van de regering zien. ‘Een kleine, maar boze categorie, waar niet meer mee te praten valt,’ volgens Ter Velde. ‘Ze denken alleen nog in hun eigen straatje en kunnen het niet aan dat er andere standpunten bestaan.’ Voor hem is er verder geen twijfel over mogelijk dat politici als Geert Wilders en Thierry Baudet een grote invloed hebben op de agressie tegen de pers, omdat ze constant hun haat en wantrouwen tegen journalisten uitspreken. ‘Als je altijd maar herhaalt dat journalisten staatsvijanden en linkse activisten zijn, die heulen met het ‘regime’ en de ‘elite’ en dat de journalistiek nodig ‘opgeschoond’ moet worden, dan gaat je achterban daarin geloven en ernaar handelen. We hebben het ook in Amerika onder oud-president Trump gezien.

Kunnen media daar zelf ook iets aan doen? Politici die zo openlijk aanzetten tot journalistenhaat minder in programma’s uitnodigen en scherper bevragen bijvoorbeeld? ‘Dat zou wel moeten,’ vindt Ter Velde. ‘En ik weet dat daar inmiddels veel over gepraat en nagedacht wordt door de journalisten die bij Persveilig trainingen volgen. Wat zeker moet en wat meer op mijn terrein ligt, is journalisten weerbaarder maken tegen agressie. Daar ontkomen we niet aan. We doen nu al veel sneller aangifte bij geweld of bedreiging en bij Persveilig geven we dus ook trainingen. Die lijken pijnlijk genoeg erg op de trainingen die ik al jaren geef aan verslaggevers die naar een oorlogsgebied afreizen. Vroeger zei ik dit tegen journalisten die naar Afghanistan gingen, nu als ze naar Eindhoven moeten.

Het gaat bijvoorbeeld om voorzorgsmaatregelen als: doe goede loopschoenen aan, ga voor een demonstratie even langs bij de politie ter plaatse, ga vroeg om de sfeer te kunnen proeven, breng vluchtroutes in kaart, om niet zoals die Brabantse verslaggever, in een doodlopende steeg terecht te komen, probeer de auto op vluchtafstand te parkeren. Dat is nu de realiteit.’

Het staat voor Peter ter Velde als een paal boven water dat rellen zoals de boerenprotesten en de avondklokrellen een bedreiging zijn voor de persvrijheid in Nederland. ‘Agressie tegen journalisten heeft absoluut invloed op de verslaggeving en uiteindelijk op de vrije nieuwsgaring. We hebben in januari gemerkt dat veel journalisten bij de avondklokrellen toch weg zijn gegaan. Het werd simpelweg te gevaarlijk voor ze om nog te blijven. Als het voor een journalist te gevaarlijk is om ergens rond te lopen, kan hij/zij niet meer laten zien wat er gebeurt. Dat is een inperking van de persvrijheid en in wezen niet heel anders dan wat er in Jemen of Syrië gebeurt. Ik zou ook soms tegen de journalistenhaters willen zeggen: “Weet wat je doet, want journalisten zijn er ook om kritisch verslag te doen van de politie en van alles wat de overheid doet. Voor iedereen. Weet wie je wegjaagt.” ’

Dit artikel verscheen eerder in de VARAgids.