Hoe staat het ervoor met de energie­transitie?

In 2030 wil Nederland 55 procent minder broeikasgassen uitstoten, vergeleken met 1999. Het streven voor 2050 is zelfs om klimaatneutraal te zijn. Zijn we op de goede weg?

‘De energietransitie is complex. Het loopt ook niet altijd op rolletjes, want het is een hele grote overgang’, vertelt Sanne de Boer in Vroeg!. Ze is analist energietransitie bij RaboResearch en schrijver van het boek De energietransitie uitgelegd. ‘We weten eigenlijk nog niet precies wat het eindpunt is van die transitie waar we in zitten. Ik denk sowieso dat het goed is dat het energiesysteem van de toekomst gebruikmaakt van diverse energiebronnen.’

Inmiddels ligt Nederland redelijk op koers om de plannen van 2030 te halen, aldus het Planbureau voor de Leefomgeving tijdens Prinsjesdag, in september 2023. De Boer: ‘Nederland is een beetje langzaam uit de startblokken gekomen, maar we staan nu in de hoogste versnelling.’

Wel zijn er aandachtspunten. 'Wij hebben berekend dat als je dat wil halen, dat dan het totale stroomnet in Nederland verdubbeld moet worden’, vertelt Hans-Peter Oskam, directeur energietransitie bij Netbeheer Nederland, in juli 2022 in De Nieuws BV. Zo zou er veertig miljard geïnvesteerd moeten worden in het stroomnet, om onder andere waterstoffabrieken en elektrische auto’s aan te sluiten. Daarnaast moeten er honderdduizend woningen gebouwd worden, die aangesloten moeten worden op het elektriciteitsnet. ‘Dat wordt heel spannend.’

Het elektriciteitsnet zit in oktober 2023 in vrijwel heel Nederland zo goed als vol. Er is sprake van netcongestie. ‘Er staat een soort file op het elektriciteitsnet’, legt De Boer uit. Zo zijn we steeds meer apparaten gaan gebruiken met een hoger vermogen, zoals elektrische auto’s. Als die opgeladen worden, trekken ze in één keer heel veel vermogen uit het elektriciteitsnet. Zonnepanelen willen na een zonnige dag juist in één keer heel veel elektriciteit leveren aan het elektriciteitsnet. Als ze dat tegelijkertijd doen, zit het net op die plek vol.

De afgelopen jaren is er een sprint ingezet, ziet energiedeskundige Remco de Boer ook. ‘We installeren zonnepanelen, schaffen elektrische auto’s aan. Onze huizen zijn heuse energiefabriekjes geworden’, vertelt hij in Kassa. ‘We zijn stroom dus anders gaan gebruiken, maar daarbij is onvoldoende gelet op een essentieel onderdeel: kan het stroomnet dat wel aan?’

TenneT, de beheerder van het landelijke hoogspanningsnet, wist dat dit stond te gebeuren, ‘maar de energietransitie is veel sneller gegaan dan gedacht’, laat zij aan Kassa weten. Volgens TenneT is er te weinig vooruitgekeken toen de gasprijs omhoogging, door de oorlog in Oekraïne, en Nederlanders massaal op alternatieven overstapten. ‘Wij kunnen niet tegen die vraag opbouwen.’

‘Het net is niet op tijd genoeg verder opgeschaald', aldus de analist energietransitie. 'De transitie is op sommige vlakken gewoon veel sneller verlopen dan dat we konden voorzien.’ Als er niet wordt ingegrepen, is het elektriciteitsnet in Utrecht, Gelderland en Flevoland vanaf 2026 op piekmomenten zelfs te zwaar belast. Zo kan de gemeente Almere geen nieuwe huizen meer bijbouwen, omdat de woningen niet meer aangesloten kunnen worden op het elektriciteitsnetwerk. Daarnaast staan er al zo’n 6.600 bedrijven in de wachtrij om aansluiting te kunnen krijgen op het stroomnet. Om het net uit te breiden, verdubbelen de jaarlijkse investeringen van vier miljard euro daarom vanaf 2025 naar jaarlijks acht miljard euro. Daarnaast zorgt het kabinet er onder andere voor dat vergunningen voor de aanleg van windmolen- en zonneparken sneller worden verleend. 

• Elektriciteit
  ‘Elektriciteit is een vorm van energie’, legt De Boer uit. Een groot deel van de energievraag, is een warmtevraag (gas) of een mobiliteitsvraag (benzine, diesel of kerosine). ‘Die twee brokken van ons totale energieverbruik zijn op dit moment maar voor een heel klein stukje geëlektrificeerd’, aldus de analist energietransitie.
  
  Vorig jaar wekte Nederland ongeveer veertig procent van de elektriciteit op een hernieuwbare manier op. ‘Maar van al ons energieverbruik bestaat maar ongeveer zestien procent uit elektriciteit. Dus dat is best wel een klein deel.’
• Windenergie
  Op land staat momenteel zes gigawatt aan windmolens. Momenteel wekken de windmolenparken op zee en op land ongeveer achttien procent van het totale energieverbruik op. De overheid wil dat in 2030 driekwart van het Nederlandse energiegebruik van de Noordzee komt. De komende jaren worden er daarom in hoog tempo windturbines bijgebouwd.
  
  Nu staat er voor ongeveer drie gigawatt aan windmolens in de Noordzee. ‘Dat is nog niet zo heel veel’, aldus De Boer. In 2030 moet dit namelijk 21 gigawatt zijn. ‘Dat betekent dat het verzevenvoudigd gaat worden.’ Rond 2050 moet er maximaal zeventig gigawatt op de Noordzee geplaatst zijn.
  
  ‘Als zo’n turbine eenmaal staat, dan is het bijna gratis om elektriciteit op te wekken, want je hoeft niet voor de wind te betalen, je hoeft er geen brandstof in te stoppen en je hoeft geen uitstootrechten te kopen’, vertelt De Boer. Maar het plaatsen van een windmolenpark is in verhouding wel duur. Stroom van windparken op zee valt namelijk tientallen miljarden euro’s duurder uit dan verwacht, schrijft demissionair klimaatminister Rob Jetten in een brief aan de Tweede Kamer. Door de stijgende rente wordt dit nog duurder en dat werkt door in de kosten van windenergie. Maar: ‘De transitie naar een duurzamere samenleving in zijn geheel vergt meer dan een paar windmolens op de Noordzee', aldus De Boer.
• Kernenergie
  Het kabinet wil twee nieuwe kerncentrales plaatsen en heeft hiervoor vijf miljard euro gereserveerd. In 2035 zal daarmee negen tot dertien procent van de elektriciteit afkomstig zijn van kernenergie. Maar ‘ook kernenergie is een vorm van energie waarbij je initieel hele hoge investeringskosten hebt’, aldus De Boer. ‘Die rentestijging zou ook doorwerken in de totale kosten van nieuwe kerncentrales.

• Zonne-energie
  Op het gebied van zonne-energie is Nederland Europees koploper. ‘Nog nooit was de groei van het aantal zonnepanelen zo hoog als in het afgelopen jaar’, aldus de Rijksoverheid.
  
  ‘Zonne-energie, opgewekt met zonnepanelen, is een essentieel onderdeel van de energietransitie, waarmee een groot deel van de CO2-reductie wordt bewerkstelligd’, aldus demissionair klimaatminister Rob Jetten. De Rijksoverheid verwacht zelfs, dankzij de installatie van zonnepanelen, vier miljard kuub aardgasbesparing in 2025. Wel vormen de ruimte voor zonnepanelen en de capaciteit op het elektriciteitsnetwerk uitdagingen om dat doel te bereiken. Er is dus nog werk aan de winkel.

In Energieman onderzoekt Menno Bentveld hoe het ervoor staat met de energietransitie in Nederland. Alle afleveringen zijn te bekijken via NPO Start.