Journalistieke verantwoording bij Niemand Die Het Ziet

Voor de documentaireserie Niemand die het ziet werd journalist Huib Modderkolk twee jaar lang met de camera gevolgd tijdens een onderzoek dat hij deed voor de Volkskrant – de krant waar hij sinds 2015 voor schijft over inlichtingendiensten en cybersecurity. Het onderzoek richt zich op de Nederlandse betrokkenheid bij een geheime operatie in Iran. Bij operatie Stuxnet werd door middel van een computervirus het Iraanse nucleaire programma gesaboteerd. Hier is het artikel te lezen dat Huib Modderkolk schreef over de bevindingen van het onderzoek.

Voor zijn onderzoek sprak Modderkolk met 43 mensen. 19 daarvan werkten voor de Nederlandse inlichtingendiensten AIVD of MIVD. De uitkomsten van het onderzoek werden door de Volkskrant voorgelegd aan de AIVD, het ministerie van Binnenlandse Zaken, het ministerie van Algemene Zaken, oud-premier Balkenende en de Amerikaanse inlichtingendienst CIA. Zij lieten weten niet inhoudelijk te kunnen reageren. De reacties die zij wel gaven zijn hieronder te lezen.

In het krantenartikel leggen Huib Modderkolk en de hoofdredactie van de Volkskrant uit waarom is besloten om mee te werken aan de documentaireserie Niemand die het ziet en onder welke voorwaarden dat mogelijk was. Ook voor BNNVARA en voor The Other Room, de producent van de serie, betekende dat er gedurende het onderzoek speciale maatregelen moesten worden genomen.

Waarom waren aparte afspraken nodig om het filmen tijdens het onderzoek mogelijk te maken?

Het volgen en filmen van het onderzoek van Huib Modderkolk vraagt om speciale maatregelen om inlichtingenbronnen te kunnen beschermen. Modderkolk spreekt met (oud)-medewerkers van inlichtingendiensten. Het is voor hen niet toegestaan om informatie over operaties te delen, ook niet als zij denken dat dat belangrijk is voor het publieke debat. Ze riskeren zelfs een gevangenisstraf als uitkomt dat zij geheime informatie hebben gedeeld. Voor veel bronnen geldt daarom dat het noodzakelijk is dat hun identiteit verborgen blijft.

Welke bijzondere maatregelen zijn genomen tijdens en na de filmopnamen?

Voor de productie gold voor de gehele crew een speciaal digitaal veiligheidsprotocol. De communicatie tussen Huib Modderkolk en de filmcrew over het onderzoek vond alleen plaats in persoon of via versleutelde telefoongesprekken, appjes en mails. Ook het gefilmde materiaal werd alleen versleuteld opgeslagen.

In de vier afleveringen van Niemand die het ziet zijn enkele namen, data en locaties veranderd om bronnen en contacten van Huib Modderkolk te beschermen. Want: een specifieke datum of locatie van een afspraak maakt het mogelijk herleidbaar met wie die afspraak was – bijvoorbeeld via het nagaan van zogeheten metadata.

In een enkel geval is de oorspronkelijke stem en/of beeltenis van een spreker in de montage vervangen door die van een acteur. Wat wordt gezegd in de gesprekken is altijd authentiek. In aflevering 1 is de stem vervangen van de oud-medewerker van de AIVD. Hij is verder onherkenbaar door het masker dat hij draagt. In dezelfde aflevering is de stem vervangen van de man die Huib benadert voor een gesprek. Op de beelden van de beveiligingscamera is een acteur te zien. Ook in aflevering 3 is de stem van deze man vervangen door die van een acteur. In aflevering 4 is de stem vervangen van de weduwe van agent X.

Ook de filmcrew van de serie kende de namen van de inlichtingenbronnen met wie Modderkolk sprak niet, tenzij bronnen daar zelf nadrukkelijk toestemming voor hadden gegeven. Zo is de AIVD-bron die in de eerste aflevering te zien is met een masker ook voor de cameraploeg steeds vermomd geweest en bleef zijn identiteit dus geheim.

De Volkskrant heeft ervoor gekozen om de naam van de ingenieur die betrokken was bij de operatie in Iran wel voluit te noemen. Voor de documentaireserie is dezelfde afweging gemaakt. Dit om redenen van journalistieke zorgvuldigheid en transparantie. Bovendien is, door het overlijden van de ingenieur, het gevaar geweken dat Iran wraak op de man zou willen nemen. Zijn familie heeft geen bezwaar tegen het vermelden van zijn naam noch het tonen van zijn beeltenis. Zij wensen zelf wel anoniem te blijven.

Is alles wat we zien in de serie echt?

Ja. De documentaire-filmploeg volgde Huib Modderkolk in zijn werk voor de Volkskrant en was er waar mogelijk bij als Modderkolk ontmoetingen had met bronnen, collega’s of andere contacten. De uitkomst van het onderzoek stond vooraf niet vast. Meestal lees je in een krantenartikel alleen de uiteindelijke uitkomsten van een journalistiek onderzoek. In Niemand die het ziet laten we ook de zoektocht zien. We zijn erbij als Huib Modderkolk nieuwe informatie krijgt, ook als hij die informatie nog niet heeft kunnen verifiëren. We zien zijn twijfel, we zien dat hij soms in de war raakt. De zoektocht naar de feiten – en laten zien hoe moeilijk die zoektocht is in een wereld vol verborgenheid– was voor de filmmakers net zo belangrijk als de uiteindelijke uitkomst van het onderzoek zoals verwoord in het artikel in de Volkskrant.

De volgende reacties ontving de Volkskrant na vragen over de Nederlandse bijdrage aan operatie Stuxnet in Iran, het kennisniveau bij de AIVD over de eigen bijdrage, de betrokken agent en over (het uitblijven van) politieke afstemming over de operatie.

De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) laat in reactie op vragen van de Volkskrant weten:

Beste Huib,

Dank voor je gedetailleerde vragen. Die hebben we bekeken, maar we kunnen er niet op ingaan. Dat heeft te maken met het feit dat we nooit mededelingen doen over zaken die iets kunnen weggeven over onze werkwijze of precieze kennisniveau. Ik denk dat je daarmee bekend bent. De aannames die besloten liggen in je vraagstelling zullen we daarom noch bevestigen of ontkennen. Er kunnen ook geen conclusies uit worden getrokken.

Dank ook voor je verzoek om een interview met de heer Akerboom. Dat houden we in het licht van bovenstaande af.

Met vriendelijke groet,

Miranda Hoekman, woordvoerder AIVD

Het ministerie van Binnenlandse Zaken is politiek verantwoordelijk voor de AIVD. Het ministerie laat in reactie op de vragen van de Volkskrant weten:

Er worden nooit mededelingen gedaan over operationele aangelegenheden die de inlichtingen- en veiligheidsdiensten betreffen, of over de wijze waarop en waarover de diensten verantwoording afleggen over hun operaties aan de ministers van BZK en Defensie.

In het algemeen geldt dat, conform de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv 2017), de inzet van bevoegdheden en middelen van de veiligheidsdiensten beoordeeld wordt door het diensthoofd en beide ministers. Met de inwerkingtreding van de Wiv 2017 doen de inlichtingen- en veiligheidsdiensten dit sinds 2018 onder toezicht van de Toezichtscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB).

Het ministerie van Algemene Zaken is overkoepelend verantwoordelijk voor de AIVD en voor de Militaire Inlichtingen- en Veilgheidsdienst (MIVD). Algemene Zaken laat in reactie op de vragen van de Volkskrant weten:

Er worden nooit mededelingen gedaan over operationele aangelegenheden die de diensten betreffen. Dat geldt ook voor de informatie-uitwisseling hierover in het kabinet.

Jan Peter Balkenende, premier van 2002 tot 2010, laat in reactie op de vragen van de Volkskrant weten:

Geachte heer Modderkolk,

Dank voor uw mail. Ik kan uw vragen plaatsen, maar aan een beantwoording daarvan kan ik niet toekomen. Ik ben altijd terughoudend met het terugblikken op mijn tijd als minister-president. Hier komt nog bij dat u een veiligheidsdienst aan de orde stelt. Hierover heb ik vertrouwelijkheid in acht te nemen, niet alleen in de tijd van het premierschap maar ook daarna. Graag vertrouw ik op uw begrip.

Met vriendelijke groet,

Jan Peter Balkenende