Worden arme zwarte Amerikanen oneerlijk berecht?

Films en documentaires gaven ons de afgelopen tijd inzicht in verschillende rechtszaken in de Verenigde Staten. Zaken waarbij grote fouten zijn gemaakt. Waarbij mensen onterecht veroordeeld werden tot een (te zware) straf. Maar deze verhalen zijn geen verleden tijd. Nog steeds gaat het structureel mis. En voornamelijk de zwarte en arme Amerikaan is de dupe. 

Sinds de herinvoering van de doodstraf in de Verenigde Staten in 1976 zijn er 1500 mensen geëxecuteerd en zijn er 166 mensen weer vrijgesproken. ‘Voor elke negen geëxecuteerden werd er een vrijgelaten, dat is een bizar hoog aantal’, aldus redacteur van De Nieuws BV Roos Barneveld in het radio 1-programma.

De film Just Mercy schetst het verhaal van de Amerikaanse advocaat Bryan Stevenson. Een zwarte man geboren op het platteland van Alabama in 1959. Hij was de kleinzoon van een tot slaaf gemaakte vrouw die nooit naar school heeft mogen gaan. Dat motiveerde hem om zelf wel te studeren. Hij ging naar Harvard en kwam op zijn dertigste terug naar Alabama, om ter dood veroordeelde gevangenen bij te staan in hun proces. In de film is te zien hoe hij Walter McMillian bijstaat, een onterecht ter dood veroordeelde man.

Helaas is McMillian niet de uitzondering op de regel. Er worden namelijk structureel fouten gemaakt in vervolging en veroordeling in Amerika. En daar zijn nog iedere dag mensen de dupe van. ‘Ik denk dat het heel belangrijk is om in te zien dat deze film niet alleen symbool staat voor hoe het was in Amerika, maar hoe het er is’, aldus Barneveld. Dit probleem is namelijk aan de orde van de dag. ‘Twee maanden geleden nog werd Rodney Reed, een zwarte man, ter dood veroordeeld’, zegt Barneveld. ‘Dat is nu last minute uitgesteld omdat er een enorme lijst bestaat aan redenen waarom hij daar niet zou moeten zitten.’

Ook strafrechtadvocaat Natacha Harlequin liet zich in De Nieuws BV en De Wereld Draait Door uit over de kwestie. ‘Je ziet wat het met je doet als je op een bepaalde plek bent geboren, als je op een bepaalde plek woont en als je een bepaalde huidskleur hebt’, zegt ze. ‘Er is sprake van ‘klassenjustitie’. We kunnen er lang of kort over zijn. Dat is gewoon zo.’ Zwarte Amerikanen worden veelvuldig zonder sterk bewijs veroordeeld. ‘Iedereen heeft een eigen verhaal. De verdachte heeft zijn verhaal, de getuige heeft een eigen verhaal. Zelfs de officier van justitie probeert zijn eigen gemeenschap te beschermen.’ Barneveld kan dit verschil beamen. ‘Op death row is vijftig procent van de mensen zwart. En dat terwijl maar 12% van de Amerikaanse bevolking zwart is. Het is niet geloofwaardig dat op death row de verdeling 50/50 is.’

Nederlandse juriste Merel Pontier vertrok naar Amerika en trad in de voetsporen van Stevenson. Ook zij staat ter dood veroordeelde mensen bij in hun proces. Zij doet haar werk vanuit de staat Texas. Helaas ziet zij veel overeenkomsten tussen haar werk en het beeld dat in de film geschetst wordt. ‘Texas is de staat waarvanuit veruit de meeste mensen zijn geëxecuteerd.’ Wanneer een zaak waarin een verdachte ter dood veroordeeld is opnieuw voor de rechter wordt gebracht, dan is dat dezelfde rechtbank die het vonnis heeft opgelegd. ‘Als je pech hebt is het ook nog dezelfde rechter. Zij moeten dan over hun eigen vonnis zeggen: "Wij hebben dit niet goed gedaan, wij hebben toen verkeerd geoordeeld." Dat is natuurlijk heel lastig’, zegt Pontier in De Nieuws BV. Maar dat is niet alleen lastig, volgens Harlequin. ‘Die rechters zijn vooringenomen.’ In de afgelopen jaren is er ook op het gebied van racisme in het rechtssysteem weinig veranderd. ‘In doodstrafzaken zie je nu dit soort dingen nog steeds voorkomen.’ De enige verandering is volgens Pontier de zichtbaarheid van het racisme. ‘Dan zie je op papier hoe de officier van justitie alle zwarte mensen uit de jury heeft gehaald, waardoor je dus een witte jury overhoudt.’ Dat kan gewoon. Een officier van justitie hoeft namelijk geen verantwoording af te leggen voor deze keuze. ‘Dat zijn parametry strikes. De mensen die zij niet willen, mogen zij dan zonder reden uit hun jury halen.’

Ook uit onverwachte hoek komt steun. Reality-ster Kim Kardashian zet zich al jaren in voor eerlijke rechtspraak. Binnenkort komt ze met een eigen documentaire over juridische misstanden genaamd The Justice Project. En dat verbaast Harlequin helemaal niet. ‘Haar vader was advocaat, echt een knokker. Dus dat verbaast mij helemaal niks.’ Kardashian zette zich, met een team van advocaten, de afgelopen jaren in voor zeventien mensen die ten onrechte (te lang) vastzaten. Daarvoor ging ze meerdere keren langs bij Donald Trump in het Witte Huis.

In deze zaken gaat het er niet om of de persoon in kwestie het delict heeft begaan, maar gaat het om het proces. Heeft deze persoon een eerlijk proces gekregen? ‘Dat is natuurlijk de kern van een rechtsstaat. En dat is waar zij tegen ageert’, zegt Harlequin over de acties van Kardashian. ‘Zij creëert een sneeuwbaleffect. Al die kleine zaken waardoor zij nu gegrepen wordt, zal toch wel veroorzaken dat mensen zich achter hun oren krabben. Dat andere mensen ook zo’n project opzetten.’ Particuliere inzet dus. Want een verandering in het systeem ziet Harlequin nog niet zo snel gebeuren. ‘Ze heeft contacten met Trump, maar hoe dat zit dat weet nog niemand.’

Pontier probeert in haar functie als juriste in Amerika ook het gesprek te openen met Amerikanen over hoe de rechtspraak in Nederland ingericht is en dat het dus ook anders kan. Toch ziet Harlequin helaas ook overeenkomsten in de rechtssystemen. ‘Ik zeg altijd meteen tegen mijn cliënt: het maakt heel erg uit of jij blank bent of bruin bent. Of dat je een Indisch persoon of een Marokkaans persoon bent. Dat maakt uit. En dat is heel erg confronterend. Maar de rechters zijn ook gewoon mensen. En natuurlijk zou dat eigenlijk niet uit mogen maken. Natuurlijk zou dat niet aan de orde moeten zijn, maar zo werkt het wel. Dat is waar ik mijn cliënten op voorbereid.’