Wie is verantwoordelijk voor de aanpak van racisme?

De racistische spreekkoren en de intocht van Sinterklaas en zijn pieten hebben vorig weekend het racisme-debat opnieuw doen opwaaien. Maar wie moet dit oplossen? 

Op dit moment worden veel verschillende mensen en instellingen gewezen op hun verantwoordelijkheid in het debat. Toch lijkt vooralsnog niemand die verantwoordelijkheid echt te grijpen. De politiek trekt haar handen ervan af, de KNVB heeft nog geen maatregelen getroffen, en het volk wijst de schuldigen aan.

Jan Rath, socioloog aan de Universiteit van Amsterdam, beaamt het probleem van het ontbreken van moreel leiderschap bij politici. Het zou volgens hem een stuk soepeler kunnen verlopen als politici zich duidelijker uitspreken tegen iedere vorm van overschrijdend racistisch gedrag. ‘Nu reageren ze alleen sporadisch op incidenten. En dat wekt woede op bij veel mensen.’

Toch voelt premier Rutte die verantwoordelijkheid niet zo. Hij schuift het af op het volk. In een interview met Emma Wortelboer is hij duidelijk geïrriteerd over het feit dat men van hem verwacht dat hij maatregelen neemt. 'We hebben het mooiste land van de wereld. We hebben alles in huis om dit voor elkaar te krijgen, maar dan moet je wel elkaar erop aanspreken. Dat is echt het eerste wat er moet gebeuren. (...) Waar ik meteen zo kotsmisselijk van word is dat, binnen een minuut, iedereen zegt: wat gaat de politiek nu meer doen? (...) Deze samenleving gaat geen stap verder komen als ze bij alles dat niet deugt zegt dat in de wet op te gaan lossen. Ik wil dat we eerst 24 uur, het is inmiddels 48 uur, onszelf afvragen: wat gaan wij er als land aan doen?' Wortelboer: 'Maar blijkbaar hebben mensen dus behoefte aan een bepaalde vorm van moreel leiderschap.' Rutte: 'Dat doe ik dus hier. Moreel leiderschap is ook door te zeggen: wij gaan dus niet nu meteen weer met wetgeving komen, want zo leg je de problemen bij de overheid neer. Sorry samenleving, zo makkelijk is het niet. Als wij in een land willen wonen waar we met respect met elkaar omgaan, dan hebben we ook elkaar daarop aan te spreken.'

Vrijheid van meningsuiting?

Maar wetgeving zegt ook niet alles. Roethof haalt Geert Wilders aan. 'Hij denkt alles te kunnen zeggen. En gif druipt van boven naar beneden. Dus dan gaan andere mensen ook denken dat ze alles kunnen zeggen.' Het recht op vrijheid van meningsuiting wordt in de samenleving vaak misbruikt om racisme en discriminatie recht te praten. Rath: ‘Het idee dat je alles moet kunnen zeggen leeft in Nederland heel sterk. Dat zie je bijvoorbeeld ook duidelijk op Facebook en Twitter, waar er helemaal geen rem meer op zit. Vrijheid van meningsuiting is een vrijbrief voor onbeschoftheid.' Volgens Rath heeft niet iedereen door dat er een verschil bestaat tussen juridische regels en morele regels. Oftewel, dat waar een rechter je voor kan veroordelen is niet gelijk aan wat er in het maatschappelijk verkeer acceptabel wordt geacht. 'Daar moet een bepaalde mate van beleefdheidsregels in acht worden genomen', aldus Rath.

Toch blijken mensen het lastig te vinden elkaar aan te spreken op racisme. Sterker nog: we durven het woord vaak niet eens meer te gebruiken, merkte tafelheer Typhoon maandag op in De Wereld Draait Door .

‘Wat ik zo opmerkelijk en zo schrijnend vind is dat in Nederland, en ik weet niet of dat een typisch Nederlands probleem is, maar dat we er problemen mee hebben om racisme, racisme te noemen.’

Socioloog Rath herkent de terughoudendheid in het benoemen van racisme ook. Volgens hem heeft dit verschijnsel verschillende oorzaken. Allereerst rust er een enorm taboe op racisme. ‘We vinden het moreel onwaardig. En we hebben ook een verkeerd beeld van wat racisme is. Wanneer wij denken aan racisme krijgen wij associaties met de Tweede Wereldoorlog of andere agressieve vormen van racisme. Maar die vorm heeft het meestal, gelukkig niet.’ Daarnaast hoeft een mens, volgens Rath, ook geen racistische gedachten te hebben om dat wel te zijn. Het kan terloops ontstaan of gebeuren.