Wie is de rechtmatige eigenaar van roofkunst?

Steeds vaker wordt (in koloniale tijd) geroofde kunst teruggevraagd. Maar wordt het ook daadwerkelijk teruggegeven?

De bronzen beelden van Benin. Al een aantal weken schudden deze kunststukken de westerse kunstwereld op. De kunstwerken zijn namelijk door Nigeria (voormalig Benin) teruggeëist. De beelden zijn destijds door de Britten uit het land meegenomen en verkocht over de hele wereld. De zaak is verjaard, maar dat wil niet zeggen dat de kunst niet terug zal gaan.

Wat is roofkunst?
Roofkunst is volgens kunsthistoricus Joke de Wolf een breed begrip. Maar in het kort komt het erop neer dat het om voorwerpen gaat die op de een of andere manier onrechtmatig in handen van musea zijn gekomen. ‘Dat zijn meestal grote nationale musea in landen in Europa of Noord-Amerika. Vaak zijn deze stukken al in de negentiende en begin twintigste eeuw in handen gekomen van die musea’, legt De Wolf uit in Gaan!. Het probleem is dat er – om die reden – vaak geen mensen meer zijn die weten waar die kunst nou vandaan is gekomen. Tot het wordt teruggevraagd.

Heeft Nederland ook roofkunst?
In Nederland alleen al gaat het om duizenden kunstobjecten. Maar tot nu toe is er vanuit Nederland nog maar één kunststuk teruggegeven: een dolk, die aan het eind van de Java-oorlog (1830) is kwijtgeraakt. Al in 1975 wordt deze teruggevraagd van Nederland. Pas in maart 2020 is het teruggegeven.

Zo zijn er dus nog tal van roofkunststukken die onrechtmatig in Nederland zijn. Eerder dit jaar maakte Erik Dijksta hierover een televisieprogramma met de titel Roofkunst. Hiervoor ging hij in Europese musea op zoek naar die geroofde kunst.

Te beginnen met het kanon van Kandy dat door Nederland werd buitgemaakt in Sri Lanka. Maar ook het Luba-masker dat in tijd van Belgisch kolonialisme uit Congo werd geroofd. Of wat dacht je van de Parthenon Marbles van Athene (marmeren sculpturen) die in het bezit zijn van het British Museum in Londen. Tot grote ergernis van de Grieken. Ook om de buste van koningin Nefertiti, in het Neues Museum in Berlijn, is veel te doen. Volgens de Duitse museumdirecteur is het rechtmatig meegenomen, maar de Egyptenaren denken daar anders over.

Hoe zit dat met het kanon van Kandy?
Het kanon van Kandy is vooralsnog in het Rijksmuseum in Amsterdam te bewonderen. Tot ongenoegen van de Sri Lankanen. Wie behoort dit kunststuk toe?

‘Een simpele vraag: van wie is het?’, vraagt Erik Dijkstra aan Martine Gosselink, hoofd Geschiedenis van het Rijksmuseum. ‘Van de Staat der Nederlanden’, antwoordt ze. ‘En juridisch gezien heeft geen enkel land het recht dingen terug te vragen, omdat het verjaard is. Het is op een zeker moment weggehaald uit het paleis in Kandy. (…) ik ken de Sri Lankaanse bronnen niet en niemand is daar in de archieven gedoken of met mensen gaan praten om te vragen: wat vinden jullie er eigenlijk van?’

Maar daar is sinds kort verandering in gekomen. Tegenwoordig doen ze dat wel. Daarom is Gosselink, met Dijkstra, afgereisd naar Sri Lanka om onderzoek te doen. ‘Dat is de nieuwe lijn die musea hebben bedacht: men wil, samen met het land van herkomst, onderzoek doen naar koloniale stukken’, aldus Dijkstra.

En of de Sri Lankanen er iets van vinden. ‘Het is in 1765 gestolen. Dus ik ben boos dat het al zo lang in Nederland staat’, vertelt hobby-historicus Lakshman Illangakoon aan Dijkstra. ‘Dit is van onze koningen en ons land. Ons volk moet het ook kunnen zien. We hebben een verzoek ingediend voor teruggave om het in een museum tentoon te stellen’, vult Sri Lankaan en erfgoedliefhebber Rohana Dasanayake aan.

Van wie is het kanon geweest?
Het kanon wordt in 1745 door minister Lewke aan koning Vijaya Rajasinha geschonken. ‘De koning gebruikte het kanon als er ambassadeurs naar Kandy kwamen’, legt expert historische kanonnen Chamikara Pilapitiya uit. Het kanon van Kandy werd vervolgens door Lubbert Jan van Eck – na het verslaan van de koning van Kandy – meegenomen naar Nederland. Om zijn positie bij terugkeer in Nederland veilig te stellen besloot hij het kanon cadeau te doen aan de stadhouder. ‘Iedereen deed dat’, volgens Lodewijk Wagenaar, historicus aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Zonder cadeautje was je nergens.’ Enige tijd later, met de inval van de Fransen in ons land, krijgt het kanon een nieuw verhaal. ‘De Fransen framen het als een kanon van Michiel de Ruyter. Daarmee wordt het toegeëigend in betekenis’, vertelt Harm Stevens, conservator geschiedenis van het Rijksmuseum.

Moet het kanon terug naar Sri Lanka?
Alvorens een kunststuk terug zou kunnen naar het land van herkomst, moet contact worden opgenomen met het ministerie. ‘Als iemand iets wil van onze collectie, in de vorm van een claim of een teruggave, dan zal hij of zij zich moeten wenden tot onze minister van Cultuur, Ingrid van Engelshoven’, legt Gosselink uit. En dat is precies wat Sri Lankaan en erfgoedliefhebber Rohana Dasanayake heeft gedaan. ‘Deze historische voorwerpen zijn in het verleden naar Nederland gebracht. Ik vind echter dat ze Sri Lankaans erfgoed zijn en ik vraag u om ze over te dragen aan de regering van Sri Lanka’, schrijft Dasanayake in de brief. Al gauw krijgt hij te horen dat hiervoor geen beleid is. ‘Ik heb nog geen antwoord gekregen’, vertelt hij.

Onder welke omstandigheden zou het kanon terug moeten?
Volgens Channa Daswatte, voorzitter van de Galle Heritage Foundation, is het simpelweg teruggeven van het kanon niet de juiste manier. ‘Dingen teruggeven, dat is één ding. Je moet ze niet zomaar teruggeven, maar erbij zeggen: we geven het terug omdat het voor jullie meer betekent. Teruggave met een verhaal geeft het meer waarde en reden om hier te zijn.’ De dialoog is belangrijker dan de uitkomst, vindt Gosselink. Daar is Daswatte het mee eens. ‘Een object is een ding en voor een goede boeddhist betekent dat niks’, lacht hij.

Voor Ashley de Vos, nazaat van Nederlandse kolonisten, is de uitkomst en bijbehorende excuses wel belangrijk. Hij beschrijft de koloniale periode als een verkrachting. ‘Het land was verwoest. Wat had het land er zelf aan? Uit de Nederlandse archieven blijkt dat Nederlanders Sri Lanka wilden onderdrukken en alles wat ze hadden wilden meenemen. Daar werd het land heel arm van. Dat vind ik heel erg oneerlijk tegenover het volk.’ ‘Wil je dat wij nu excuses aanbieden?’, vraagt Dijkstra. ‘Het is voor u moeilijk om sorry te zeggen. U zou sorry kunnen zeggen door terug te geven wat u hebt meegenomen. Dat is een manier om excuses aan te bieden.’