Wat is roofkunst?

Het komt de laatste tijd steeds vaker aan het licht: roofkunst. Wat is het precies, en waarom kunnen we het niet gewoon teruggeven? 

Het is de op een na grootste diamant die ooit is gevonden: de diamant van Banjarmasin, die in het Rijksmuseum ligt. Het sieraad is uit Indonesië gestolen tijdens de koloniale periode en diende als een symbool voor macht en soevereiniteit van de sultan, blijkt uit aflevering 1 van Roofkunst, een televisieserie van Erik Dijkstra. ‘De sultan moest gedwongen afstand nemen van de troon’, vertelt een conservator van het Rijksmuseum. Erik reisde naar verschillende landen af om de herkomst van deze en andere kunststukken te onderzoeken.

‘Iets is roofkunst als iets op onrechtmatige wijze of met geweld is buitgemaakt’, definieert kunsthistoricus Sabry Amroussi de term in Vroeg!. ‘Als je kijkt naar de Tweede Wereldoorlog, dan zag je vaak dat wanneer mensen moesten vluchten, ze onder druk hun kunst verkochten. Ze namen dan op gedwongen wijze afstand van het object.’

‘Het actief roven van kunst is van alle tijden, want het straalt macht uit.’ In de Tweede Wereldoorlog vond de meeste roof plaats. In de kelder van het Rijksmuseum van Amsterdam liggen ongeveer 2700 schilderijen die in de bezettingstijd naar Duitsland zijn gevoerd. ‘Ze hadden verlanglijstjes voor de kunstwerken; de Duitsers wisten precies waar alles lag. Het was de grootste systematische kunstroof ooit.’

Maar Nederland was niet alleen slachtoffer. Er komt steeds meer aandacht voor roofkunst die in het koloniale tijdperk naar ons land werd gescheept en in de collectie van het Rijksmuseum is beland. ‘Vooral in die tijd werd er door Nederland in de toenmalige koloniën veel geroofd. Objecten werden onteigend en vervangen door christelijke crucifixen. Vervolgens werden deze naar Nederland verscheept uit pronkzucht.’ En wie denkt dat roofkunst iets van het verleden is, die heeft het mis. ‘Het gebeurt ook nog heden ten dage, bijvoorbeeld op de Krim.’

In Nederland is de discussie over roofkunst al een tijdje gaande. ‘Ik denk dat in Nederland tussen de vijf en tien procent tot roofkunst gerekend kan worden.’ Ook andere musea in Europa beschikken over een collectie aan onrechtmatig verkregen kunststukken. Eerder dit jaar maakte Erik Dijksta hierover de televisieserie Roofkunst. Hiervoor ging hij op zoek naar de geroofde kunst in het museum van Volkenkunde in Wenen en private collecties in Europa en Amerika.

In de Tweede Wereldoorlog werd veel van deze kunst geïnventariseerd. Maar hoe verder je teruggaat in de tijd, des te lastiger het wordt om te achterhalen of iets wel of geen roofkunst is. ‘De grenzen lagen bijvoorbeeld anders. En in het geval van Indonesië; dat is een lappendeken van culturen en volkeren. Aan wie geef je de kunst dan terug?’ Bovendien hadden we een ander moreel destijds, beredeneert Amroussi. ‘Je moet dan ook de tijd altijd in acht nemen. Als je kunt bewijzen dat iets rechtmatig is verkregen door een aankoop of schenking, dan mag een object bij je blijven. Je kunt er dan wel over nadenken om het uit te lenen. Het is een duivels dilemma.’

‘Dat is afhankelijk. Als het van de staat is, zoals bij het Rijksmuseum het geval is, dan gaat er een minister over. Is het object van een museum, dan besluit het museum daarover. Dan heb je ook nog het grijze gebied ertussen, zoals schenkingen en kunst in bruikleen.’

Nederland zag de diamant van Banjarmasin puur als een object met economische waarde, maar voor Indonesië had het een grote culturele waarde. Het Indonesische ministerie van Cultuur probeert door Nederlanders gestolen goederen terug te krijgen. En met succes: afgelopen zomer werden al honderden kunstwerken teruggegeven. ‘Het is het verhaal van onze koloniale geschiedenis in een notendop’, vertelt Hilmar Farid, directeur-generaal bij het ministerie. ‘Men rooft dingen van ons, neemt ze mee naar Nederland en geeft ze een nieuwe betekenis. Onze huidige samenleving is door die geschiedenis gevormd.’

Vooralsnog is de diamant eigendom van de Nederlandse Staat en onderdeel van de collectie van het Rijksmuseum. Om de diamant aan Indonesië terug te geven, moet er eerst een onderzoek verricht worden naar de herkomst van de diamant. Maar dat proces kan soms wel jaren duren. Recentelijk schoof Erik Dijkstra aan bij Khalid & Sophie. ‘Ik vind dat we sneller kunst moeten teruggeven. Je kan onderzoek doen, maar dat vertraagt wel. Denk je dat ze dat in de tijden van de VOC ook deden? Geef het nu gewoon terug’, aldus Dijkstra. Amroussi sluit zich bij deze mening aan. ‘In Indonesië zijn musea leeg; topstukken missen die onlosmakelijk verbonden zijn met de Indonesische identiteit. Inwoners moeten naar Nederland reizen om deze te kunnen bekijken. Het proces van kolonisatie is achter de rug, dus geef die stukken gewoon terug.’

Nederland heeft inmiddels zo'n 500 kunstitems teruggegeven aan Indonesië. Maar er zijn nog meer kunstitems. Wanneer is iets roofkunst en wanneer niet? Dat zocht De Marker uit: