Wat zijn de effecten van gentrificatie op de samenleving?

De Rotterdamse Tweebosbuurt is vernieuwd. Daarvoor zijn 535 sociale huurwoningen tegen de grond gegaan, en daarvoor in de plaats zijn nieuwe - duurdere - woningen gebouwd. Hierdoor is een groot deel van de oorspronkelijke bewoners weggedreven uit hun geliefde wijk.

Gekleed in pak, met een blauwe helm – met daarop in grote gele letters 'VN' - loopt buurtbewoner Wim op maandag 21 juni 2021 door zijn Tweebosbuurt. Het is de eerste dag van de langverwachte sloopwerkzaamheden. 535 oude woningen moeten er plaatsmaken voor nieuwe. De oorspronkelijke bewoners zijn daarvoor hun huis en hun buurt uitgejaagd. Mensenrechtenschending, vinden de Verenigde Naties. En zo ook Wim.

De gemeente Rotterdam wil meer diversiteit in haar bevolkingssamenstelling. Dat komt er vooral op neer dat huizen in wijken met minder rijke burgers gesloopt worden om plaats te maken voor duurdere woningen en mensen met geld. Om die reden ontvangen Wim en zijn buurtgenoten 2,5 jaar geleden een brief: 535 sociale huurwoningen, verdeeld over vier blokken, worden gesloopt. Daarvoor in de plaats komen 350 nieuwe woningen, waarvan maar de helft sociale huurwoningen betreft. De oorspronkelijke bewoner heeft geen andere keus dan te vertrekken. Terugkeren is voor velen niet mogelijk. ‘Niet voor Jan de Arbeider. Niet voor de Rotterdammer. Rotterdam houdt geen arbeider meer over omdat ze de woningen veel te duur maken’, zegt mevrouw Pelger, bewoner van de wijk, in Opstandelingen.

'Sociale cohesie verdwijnt door de sloopkogel'
Zorgwekkend, vindt Balakrishnan Rajagopal, de speciale VN-rapporteur voor huisvesting, die de sloop een ‘schending van mensenrechten noemt’. Ook stadsgeograaf Cody Hochstenbach gelooft dat de gemeente een verkeerde inschatting maakt. ‘De aanname van beleidsmakers is altijd dat de concentratie van mensen met een laag inkomen of een migratieachtergrond problematisch is en de buurt onleefbaar maakt. Maar in de praktijk zie je vaak dat betaalbare wijken juist heel erg close zijn. Dat die mensen echt op elkaar vertrouwen, dat ze van elkaar uit kunnen gaan en dat er sterke sociale netwerken zijn. De mensen komen voor elkaar op en zijn misschien ook meer afhankelijk van elkaar’, vertelt Hochstenbach in Opstandelingen. ‘Dat versterkt de sociale cohesie’, vult Sophie Hilbrand aan. ‘Dat verdwijnt straks, door de sloopkogel.’

'Dynamiek in de wijk verstoord'
Fenne Pinkster, promovendus geconcentreerde armoede, noemt het ‘mengen’ in achterstandswijken de eerste reflex in Nederland. Maar juist daardoor wordt de dynamiek in de wijk verstoord, omdat er veel wantrouwen ontstaat. Daarbij gaat het mengen vaak ten koste van de meest kwetsbare groepen. ‘Want die moeten immers plaatsmaken voor de nieuwe inwoners die het beter doen’, aldus Hochstenbach. 'Het is niet het oplossen van die ‘problemen’, het is het verschuiven van die problemen. Als die problemen er al zijn.’ De sloop van een volksbuurt als Tweebos maakt, volgens hem, meer kapot dan de gemeente zich realiseert.

Daar sluit eindredacteur van Opstandelingen en maker van Goede Wijken, Slechte Wijken (Zembla, 2007) Kees Schaap zich bij aan: ‘Je raakt iets kwijt wat je eigenlijk zou moeten koesteren.’ Namelijk: mensen die bereid zijn elkaar te helpen en voor elkaar klaarstaan. ‘Dat wat wij in de jaren 80 wilden: de multiculturele samenleving. Mensen die voor elkaar zorgen, meerdere culturen die door elkaar heen leven; dat zie je daar gebeuren. Dat mevrouw Pelger taallessen geeft aan de kinderen van haar buurman Mustapha. (…) maar dat wordt niet erkend, er wordt alleen gekeken naar de problemen die er óók zijn.’

Schuld van de yuppen
‘Met elke yup die in de volksbuurt komt wonen, wordt de volksbuurt een beetje minder volksbuurt’, vult podcastmaker Robin de Wever aan in Vroeg!. Hij woont sinds 2009 in het Soesterkwartier in Amersfoort, waar jonge carrièremakers staan te springen om een woning, en onderzocht hier de gentrificatie. Sociale huurwoningen in het Soesterkwartier worden koopwoningen en verkocht aan meer vermogende mensen.

‘Ik heb een hoop mensen gesproken die het allemaal niet zo’n punt vonden en ook een hoop mensen die zeggen: “Prima, er wonen nu andere mensen naast. Jammer dat het niet meer het 'ons kent' is ons, zoals vroeger, maar tijden veranderen.” En je hebt mensen die het toch wel pijnlijk vinden en zeggen: “De yuppen hebben het gedaan!”’

Naast het niet verkopen van sociale huurwoningen moeten er, volgens De Wever, ook ontmoetingen gefaciliteerd worden, zodat mensen zich thuis voelen in een buurt. ‘Immateriële dingen, zoals een sociaal netwerk en gemeenschapszin, zijn ontzettend waardevol.’ Wijken tegen de vlakte gooien om er iets nieuws voor terug te bouwen, vindt hij niet de juiste oplossing. ‘Dan valt zo’n gemeenschap dus uiteen.’

Leefbaarheid
Daarnaast heeft de gemeente een blinde vlek. ‘Je moet je voorstellen dat gemeenteambtenaren en politici - en dat is geen verwijt, dat is gewoon zo - allemaal mensen zijn met een hoge opleiding, met een bepaald wereldbeeld’, legt Hochstenbach uit in Opstandelingen. ‘Die vinden een bepaald soort buurten prettig en die kennen een ander soort buurt veel minder. (…) daardoor zien ze zo’n buurt misschien als een probleem, in plaats van dat ze de kracht van zo’n buurt zien.’

De inschatting van de gemeente is deels gestoeld op de Leefbaarometer, die indicaties geeft voor de leefbaarheid van een wijk. Een meetinstrument dat veel kritiek heeft ontvangen. Onder het kopje ‘bewoners’ staat het aandeel niet-westerse allochtonen, en dan specifiek Marokkanen, Surinamers, Turken en Midden- en Oost-Europeanen, aangeduid als een indicator voor de leefbaarheid in een wijk. Ook het aandeel arbeidsongeschikten, bijstandsgerechtigden en eenoudergezinnen staat aangeduid. Een achterhaalde en bovendien discriminerende indicator, aldus datawetenschapper Gerwin van Schie. Het ministerie van Binnenlandse Zaken laat in een reactie weten: 'De Leefbaarometer geeft geen oorzakelijk verband aan waarom de leefbaarheid in een wijk slecht scoort. Het geeft enkel aan dat er een correlatie is tussen de (100) gebruikte indicatoren, die in het model de kenmerken van een wijk weergeven, en het waardeoordeel van bewoners over hun woonomgeving.'

Maar om 'onjuiste interpretatie' te voorkomen heeft demissionair minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren besloten, op aandringen van de Eerste Kamer, om deze indicatoren te schrappen. ‘Omdat dit kan bijdragen aan stigmatisering van specifieke groepen in de bevolking is het streven om dergelijke indicatoren niet meer mee te nemen. Gelet op deze overwegingen zeg ik u toe dat in de nieuwe Leefbaarometer 3.0 geen indicatoren meer zullen worden gebruikt die betrekking hebben op de migratieachtergrond’, schrijft ze eind april in een brief aan de Eerste Kamer. Deze 3.0-versie moet na de zomer klaar zijn. Naast de Leefbaarometer worden door gemeenten ook eigen meetinstrumenten gebruikt, zoals wijkprofielen, sociale indexen, en de kennis van ervaringsdeskundigen en wijkprofessionals.

Maar met een aanpassing in de Leefbaarometer zijn we er nog niet. Volgens Schaap is de volkshuisvesting in de afgelopen decennia scheefgegroeid. ‘De markt hijgt met een hete adem in de nek van de gemeente. Zij moeten bouwen, want ze moeten geld verdienen’, aldus Schaap. Naast het overheidsbeleid is het marktmechanisme van niet te onderschatten invloed. Een slechte ontwikkeling, volgens Schaap. ‘Die is harteloos. Die kent geen mededogen voor mensen in een buurt die het samen goed hebben.’ Dat moet anders. ‘Ik geloof dat het probleem structureel moet worden opgelost door volkshuisvesting weer een overheidstaak te laten zijn; door woningcorporaties weer onder gemeentes te laten vallen. Ze zijn allemaal op afstand gezet (…) daar moeten we van af, denk ik.’