Sinan Can sprak Nederlandse IS'ers: 'Ze wisten niet wat de consequenties konden zijn'

Sinan Can spreekt in Inside Kalifaat met twee Nederlandse IS’ers, die vastzitten in een gevangenis in noordoost-Syrië.

Nadat er in 2018 een einde kwam aan het door terreurorganisatie IS uitgeroepen Kalifaat, werden veel IS’ers in noordoost-Syrië onder Koerdisch gezag gevangengezet. Onder hen ook Nederlanders die terug willen naar Nederland, maar geen enkel Europees land wil het risico lopen om deze potentiële aanslagplegers terug te halen. Tegelijkertijd is de situatie in de gevangenis van de Koerden onhoudbaar. Vorig jaar was er een grote gevangenisuitbraak in Al-Hasakah. Het duurde tien dagen voordat de Koerden de situatie – met hulp van een speciale Amerikaanse eenheid – onder controle hadden. De Koerden willen dat de duizenden buitenlandse gevangenen worden opgehaald om uitbraken zoals deze te voorkomen. Ook zijn ze bang dat de IS’ers, die bij elkaar in kleine cellen zitten, verder radicaliseren. Zij vrezen voor een comeback van IS als de internationale gemeenschap niets doet. Sinan Can: ‘Met die goed georganiseerde ontsnapping wilde IS een signaal afgeven: we zijn er nog. Daar zijn ook flink wat burgers en Koerdische soldaten bij omgekomen, want burgers werden er als menselijk schild gebruikt. Naast deze groep gevangenen lopen er ook behoorlijk wat voormalige IS’ers gewoon vrij rond. Het broeit er enorm en is een tikkende tijdbom.’

Het is niet voor ’t eerst dat je IS’ers spreekt.
'Ik ben al lang met dit thema bezig en heb de IS’ers vanaf 2014 op de voet gevolgd. Tien jaar Kalifaat is toch een mijlpaal in de geschiedenis met heel veel negatieve gevolgen. Als je ziet wat ze allemaal teweeg hebben gebracht en kapot hebben gemaakt, kijk naar de Jezidi’s en het geweld tegen hen. Anderhalf jaar geleden ben ik naar noordoost-Syrië gegaan met het idee om Nederlandse IS’ers die daar gevangen zaten te interviewen. Die toezegging hadden we, maar eenmaal daar bleek dat ‘ze niet beschikbaar waren’. Niet beschik- baar? Zijn ze druk, dacht ik? Heel raar toch als je gevangen zit? Ant- woord kregen we niet, maar we konden wel met een Belg, Deen en een Zweed spreken. "Dan zijn jullie niet voor niets afgereisd." Daar hebben we in toegestemd wat resulteerde in de documentaire Retour Kalifaat, die ik samen met Daniëlle van Lieshout heb gemaakt. Daarna besloot ik het thema voorlopig te laten rusten.

Waarom dan nu toch een vervolg? 
'Een half jaar geleden kreeg ik bericht van een Koerdische fixer: of ik nog interesse had in een gesprek met Nederlandse gevangenen? Ik liet hem weten dat ik samen met Daniëlle naar noordoost-Syrië wilde komen als ik de garantie kreeg dat ik Nederlanders kon spreken. Ik dacht: mocht dit lukken dan wordt het ook het sluitstuk. Ik kreeg al snel antwoord dat van de vijftien Nederlandse mannen er twee geïnterviewd wilden worden.'

Wie zijn deze twee? 
'Een jongen uit Zoetermeer en een uit Den Haag, allebei Nederlanders met een Marokkaanse achtergrond en allebei ook ver voor het Kalifaat bestond in 2012 richting Syrië ver- trokken. Ze hebben zich destijds, toen IS de sterkste groep werd, bij de organisatie aangesloten en zitten nu vierenenhalf jaar vast. Deze twee hebben nooit met de pers gesproken en het is voor hen een manier om een teken van leven te geven aan hun naasten.'

Hoe verliepen de gesprekken? 
'Ik had me voorgenomen mij niet uit m’n tent te laten lokken, zoals mij eerder overkomen was bij de vorige serie waarin ik drie IS’ers sprak. Die drie reageerden door elke vorm van kritiek weg te lachen. Daar kon ik na al mijn vragen over onthoofdingen en massagraven niet meer tegen. Dat stomme lachen, maakte mij boos en ik luisterde niet meer naar wat er werd gezegd. Die valkuil wilde ik vermijden. Bovendien liep de communicatie lastig omdat twee van hen gebrekkig Engels spraken.'

Dat was nu anders? 
'Ze spraken natuurlijk vloeiend Nederlands. Ik vroeg hen hoe ze in godsnaam in deze situatie beland waren en of het leven in Nederland dan zo slecht was. Als snel bleek mij dat ze er niet goed over na hadden gedacht en niet wisten wat de consequenties konden zijn. Ze dachten te gaan vechten tegen onrecht en tegen Assad. Maar wat gebeurde was dat ze in handen van IS kwamen omdat dat de sterkste groep was. Ze zijn inmiddels de dertig gepasseerd en best lang weg uit Nederland.'

Kreeg je antwoorden op je vragen? 
'Ja en nee. Wat ik bijzonder vond, is dat zo’n monsterlijke organisatie het gelukt is twee Nederlandse jongens aan te trekken terwijl ze voor hetzelfde geld net zo’n leven als ik hadden kunnen leiden. Ik heb ook een migratieachtergrond en ben ook moslim. Deze levens zijn totaal anders gelopen en ik vroeg hen naar de oorzaak. Hoe kom je ertoe om te denken: ik ga, kom nooit meer terug en word martelaar. Ze ontkennen de executies en de vele slachtoffers en dat maakte het gesprek lastig en raakte me ook weer, waardoor ik toch geïrriteerd raakte.'

Ze voelen zichzelf slachtoffer? 
'Ze zeggen zich niet schuldig te hebben gemaakt aan misdaden en beweren nu totaal ongevaarlijk te zijn. Ik weet het niet. Ik kan niet in hun hoofd kijken en kan hen niet het voordeel van de twijfel geven. Waar gaan zij zich mee bezighouden als ze in Europa vrij kunnen rondlopen? Er zullen er zijn die denken: klaar. Maar een deel is niet gederadicaliseerd en zullen dat ook nooit worden. Een deel van deze ex-IS’ers is levensgevaarlijk. In de documentaire proberen we ook antwoord te geven op het dilemma wat er met deze mensen moet gebeuren. Misschien moet een tribunaal zich erover buigen. Staatsveiligheid en rechtstaat staan hier op gespannen voet met elkaar.'

In De Nieuws BV sprak Sinan met presentator Natasja Gibbs over zijn documentaire:

De 2Doc Inside Kalifaat is donderdag 21 september om 22.15 uur te zien op NPO 2, of terug te kijken via NPO Start.

Dit artikel verscheen eerder in de VARAgids. Als eerste lezen? Word abonnee.