Waar gaat het steeds mis tussen de burger en de lokale politiek?

Waar gaat het steeds mis tussen de burger en de lokale politiek? In gesprek met tv-maker Kees Schaap, die voor Opstandelingen (nu tweede seizoen!) precies dit uitzoekt. 

De hamvraag: waar gaat het mis tussen de lokale politiek en de burger?
Ik heb nu twaalf uitzendingen over dit onderwerp gemaakt – vier in het vorige seizoen van Opstandelingen, zes in het huidige, plus een proefaflevering en een Zembla – en wat mij opvalt, is dat het vaak de middelgrote en kleinere gemeentes zijn waar het fout gaat. Denk aan Almelo, of Veere. Volgens mij zijn daar drie redenen voor. De kwaliteit van de gemeenteraad is er vaak een zesje. Dat komt mede door de vergoeding voor raadsleden, die afhankelijk is van het aantal inwoners. In Amsterdam krijgen ze genoeg om van rond te komen, maar in kleinere plaatsen ontvangen raadsleden niet meer dan duizend euro netto per maand. Dat betekent dat ze ernaast moeten werken, en dus minder tijd overhouden voor de politiek. Een tweede reden is de bestuurscultuur. Raadsleden van partijen die in het college zitten stemmen gewoonlijk mee met voorstellen van burgemeesters en wethouders – ze hebben toch een meerderheid. Dat leidt ertoe dat een college de macht kan uitoefenen zonder dat iemand ertegen ingaat.

Net als in de landelijke politiek. 
Inderdaad, in de Tweede Kamer volgen coalitiepartijen ook het beleid van het kabinet. Het verschil is – en dan belanden we bij de derde reden – dat op gemeentelijk niveau de lokale pers vaak afwezig is, of zich te braaf opstelt. In onze uitzending over Bloemendaal laten we bijvoorbeeld zien dat gemeenteambtenaren journalisten dringend verzoeken om te stoppen met kritische berichtgeving. Op landelijk niveau kan zoiets niet: het Nederlandse parlement functioneert, daar cirkelen kritische media omheen en de volksvertegenwoordigers kunnen het zich niet veroorloven om een scheve schaats te rijden.

In hoeverre biedt internet tegenwicht, in de vorm van burgerjournalistiek?
Burgers worden steeds mondiger. Als ze onrecht bespeuren, of een wegduikende beweging van de wethouder, zetten ze dat meteen op Facebook. Maar dat neemt vaak een ongenuanceerde, schreeuwerige vorm aan. Gemeentebesturen klagen daarover en graven zich in. Zo verdwijnt de wil om dingen op te lossen alleen maar verder uit het zicht. Wat vervolgens vrij baan krijgt, is vriendjespolitiek. Een groep doet onderling zaken, de een laat de ander weten als er een aanbesteding in de pijplijn zit. Het is het Nederlandse poldermodel: geven en nemen. Bijna overal waar we komen, zien we dat de mensen binnen zo’n kringetje alles kunnen oplossen, maar wie erbuiten staat, komt er niet doorheen.

Hebben we het hier over de spreekwoordelijke elite? 
Voor veel gewone burgers is het bestuur elitair geworden, ja. Dat heeft ook met opleidingsniveau te maken. Heel wat gemeenteraden bestaan uit hoogopgeleide mensen die behoren tot de lokale elite. Hun plaatsgenoten herkennen zich daar totaal niet in. Die komen tot de conclusie dat een bevoorrechte groep hun levens bepaalt, en gaan in complotten geloven.

Hebben de extra taken die gemeenten de afgelopen jaren van het Rijk hebben gekregen de kloof tussen burger en bestuur vergroot?
O, zeker. Dat zie je terug in ons programma. In Enschede hebben ze bijvoorbeeld last van de wmo (wet maatschappelijke ondersteuning 2015, die gemeenten verantwoordelijk stelt voor de ondersteuning van mensen die niet zelfredzaam zijn, red.). Enschede telt veel bijstandsgerechtigden, maar wil ook iets maken van FC Twente en van de technische universiteit. Dat kost allemaal geld. En dan is het verleidelijk om de bijstand te korten, zodat er ruimte komt voor die twee andere speerpunten.

Hoe groot zijn de problemen in Opstandelingen nou echt? In Almelo lopen jullie mee met een splinterpartij die maar één gemeenteraadszetel bezet. 
Dat komt door ons perspectief. Onze missie is om te onderzoeken waarom mensen in opstand komen. Daarbij gaan we er niet zomaar vanuit de opstandelingen gelijk hebben, of dat ze heilig zijn. Wij vragen ons af: waarom gebeurt dit, wat gaat er fout in het systeem, wat doen de gemeentes met de klachten? Maken ze de zaken erger of proberen ze de brand te blussen?

Hetty Hafkamp, de voormalige GroenLinks-burgemeester van Bergen, klaagde vorig jaar over jullie aanpak. Opstandelingen schetste een ‘buitengewoon eenzijdig beeld’, zei ze in VNG Magazine, het blad van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Twee maanden na de uitzending over Bergen kondigde zij haar vertrek aan.
We hebben haar lang geïnterviewd, een deel is uitgezonden. In dat gesprek hebben we haar de kwesties gepresenteerd die naar voren waren gekomen. Daar had zij geen goed weerwoord op. Ze reageerde vrij harteloos en kwam dus niet al te sympathiek over. We hebben haar bijvoorbeeld gevraagd of ze niet blij was dat Bergen tenminste inwoners kende die corruptie aankaartten. Daarmee had ze volgens mij meteen in kunnen stemmen, maar ze zat overduidelijk in een vechtmodus. Kijk, ik ben heel trots op mijn team. Veel van onze redacteuren hebben in hun carrière journalistieke prijzen gewonnen, zoals De Tegel. Ik ook. Van alles wat beweerd wordt, zoeken wij naar het tegendeel. Ja, we werken vanuit het perspectief van de opstandeling, maar wij gaan er prat op dat we geen onzin beweren. Inhoudelijk heeft burgemeester Hafkamp ons verhaal niet kunnen weerleggen.

Geen enkele verantwoordelijke portefeuillehouder heeft jullie in dit tweede seizoen te woord willen staan om wederhoor te geven.
Niet te geloven, hè? Ik denk dat het interview met die burgemeester van Bergen veel is gelezen. Het verdrietige is dat lokale politici kennelijk denken dat het beter is om ons buiten de deur te houden. Alsof het probleem is opgelost zodra onze cameraploeg de gemeentegrens over is. Heel Nederland ziet daarna toch op televisie dat de burgemeester niet met de pers heeft willen praten over dossiers waarin burgers zich in de steek gelaten voelen?