Spreidingswet: hoe zit het?

Het aanmeldcentrum in Ter Apel zit overvol omdat er te weinig opvangplekken zijn in andere delen van het land waar asielzoekers na aanmelding heen kunnen. Zou er niet in elke gemeente een asielzoekerscentrum (azc) moeten komen?

Geen 75.500, maar 77.100 opvangplekken zullen er in 2024 nodig zijn om de verwachte asielzoekers in Nederland op te vangen. Dat schrijft demissionair staatssecretaris Eric van der Burg van Asielzaken in een brief aan de Tweede Kamer. Hij verwacht in 2025 opnieuw een forse stijging. Dan zullen er naar verwachting ruim 97.000 opvangplekken nodig zijn. Kan dit tekort niet opgelost worden door in elke gemeente een azc te plaatsen?

In 2023 was er een tekort aan 40.000 opvangplekken. Het kabinet verwachtte er 55.000 nodig te hebben, maar er zijn er slechts 15.000 beschikbaar. Daarnaast zijn veel gemeentelijke noodopvangplekken en asielzoekerscentra van het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) tijdelijk. Verschillende contracten die het COA met gemeenten heeft voor azc’s zijn namelijk afgelopen.

‘De wet die ervoor moet zorgen dat gemeenten meewerken bij de verspreiding van asielzoekers over het land’, zo vat Patrick Lodiers dit in De Nieuws BV beknopt samen.

Mensen die buiten moeten slapen, geen douches en schaarse toiletten: de situatie in Ter Apel is schrijnend. De slechte omstandigheden zijn het gevolg van jarenlang wanbeleid, schreef Joop in 2022. ‘Zo is er een groot tekort aan beschikbare woningen voor vluchtelingen die een status hebben gekregen. Ruim 13.000 mensen wachten daarom nog altijd in de opvang tot ze eigen woonruimte krijgen.’

Om de asielcrisis aan te pakken, stelt demissionair staatssecretaris Van der Burg een spreidingswet voor: asielzoekers worden beter over het land verdeeld. Het betekent niet dat iedere gemeente verplicht een azc moet hebben. De ene gemeente kan zich richten op azc’s, een andere op statushouders: mensen met een verblijfsvergunning.

‘De armste geografische gebieden, veelal in het noorden van het land, vangen de meeste asielzoekers op en de Randstad en rijkere gemeenten laten het behoorlijk afweten’, schrijft econoom en jurist Antonie Kerstholt op Joop. In december 2022 ving de armste 25 procent van de gemeenten namelijk 11.000 vluchtelingen op, terwijl de rijkste 25 procent slechts 3.300 vluchtelingen opving. RTL Nieuws ontdekte daarnaast in 2022 dat 194 gemeenten al tien jaar geen asielopvang bieden. Politiek redacteur Joost Bekendam legt dit uit: ‘Al vanaf het begin van het inmiddels gevallen kabinet bleek dat er geen wettelijke bevoegdheid was om gemeenten te dwingen een azc te openen. Het rijk en de ambtenaren moesten een beroep doen op de vrijwilligheid van gemeenten.’ De ervaring leert echter dat zij de andere kant op kijken. ‘Zij denken: laat Ter Apel het maar uitvogelen. Daardoor blijven zij die problemen houden’, aldus Boris Dittrich van D66, een van de senatoren die zich bezighoudt met dit onderwerp. De spreidingswet zou daar een oplossing voor zijn: ‘Die zou gemeentes uiteindelijk wel kunnen dwingen om mensen op te kunnen nemen. Daar is veel gesteggel over geweest’, aldus Bekendam.

Door de spreidingswet kunnen gemeenten gedwongen worden tot verplichte asielopvang. ‘Heel veel burgemeesters willen heel graag dat die spreidingswet er komt, omdat ze dan kunnen uitleggen aan de bevolking: "Kijk, we moeten zoveel mensen opnemen"’, vertelt politiek duider Peter Kee in De Nieuws BV. ‘"Het komt niet door mij, maar door de landelijke overheid.’”

Wouter Kolff, voorzitter van het veiligheidsberaad, vertelt hierover in Buitenhof: ‘Er zijn te weinig gemeenten die zeggen: “Doe mij ook maar een aanmeldcentrum.” Het is een vicieuze cirkel die we moeten doorbreken. We moeten zorgen dat er een ordentelijke spreiding in het land komt waarbij alle gemeenten hun portie delen.’ Roland van Kessel, burgemeester van Cranendonck waar ook het asielzoekerscentrum van Budel onder valt, vult aan: ‘Verspreid het over het land waardoor de groepen per locatie kleiner worden, dan kun je het beheersbaar maken.’

Die wet lijkt er nu te komen. Een meerderheid van de Eerste Kamer heeft zich achter de spreidingswet geschaard. De wet was al door de oude Tweede Kamer aangenomen. De formerende partijen PVV, BBB, NSC zijn tegen de wet. Behalve de VVD, eveneens een formerende partij, stemden ook GroenLinks-PvdA, CDA, D66, SP, ChristenUnie, Partij voor de Dieren en Volt voor de Spreidingswet. Forum voor Democratie, JA21 en SGP stemden tegen.

Er is ook kritiek op de spreidingswet. ‘Gemeenten die veel asielzoekers opnemen krijgen een financiële bonus van 2500 euro per persoon. In plaats van een eerlijke verdeling en kleinschalige opvang, komt er een soort koehandel met vluchtelingen’, schrijft Tweede Kamerlid Jasper van Dijk (SP) op Joop. Hij is bang dat vooral arme gemeenten opvangplaatsen zullen bieden, vanwege die bonus, en dat rijke gemeenten achteroverleunen. ‘Zo verandert er niets aan de ongelijke verdeling, waarbij van oudsher de meeste vluchtelingen in Groningen, Friesland en Drenthe worden opgevangen. De kans is zelfs groot dat deze ongelijkheid zal toenemen’, vreest hij. ‘Door vluchtelingen te verdelen naar de draagkracht van gemeenten, komt er werkelijk een eerlijke verdeling.’ Overigens geldt de bonus alleen voor gemeenten die minstens vijf jaar een opvangplek bieden aan minstens honderd mensen.

De VVD, de partij van demissionair staatssecretaris Van der Burg, denkt vooral dat de instroom omlaag moet. ‘Aan de ene kant zien we dat het aantal asielzoekers dat we moeten opvangen en het aantal statushouders waarvoor we voorzieningen moeten regelen alleen maar toeneemt, en tegelijkertijd kunnen we niet bouwen en hebben we de leerkrachten en artsen niet’, vertelt VVD-woordvoerder asiel en migratie Ruben Brekelmans in Buitenhof.

Inmiddels is bekend dat de VVD het wetsvoorstel niet steunt. ‘Het begint met het beperken van de instroom’, vertelt lijsttrekker Dilan Yeşilgöz-Zegerius in Khalid & Sophie. ‘De mensen die dán komen, wil je wel eerlijk over het land verdelen’, licht ze verder toe in De Telegraaf.‘Die verdeling wil je doen op basis van tijdelijkheid, maximumaantallen en met financiële prikkels.’ Dat bevat het huidige wetsvoorstel niet.

Een aantal Europese landen, zoals Nederland, België, Duitsland en Oostenrijk, willen Europese afspraken beter gaan handhaven. Zo zijn er asielaanvragers in Nederland die dat eigenlijk in een ander Europees land horen te doen. Brekelmans vindt daarnaast dat asielzoekers in Nederland niet na vijf jaar een permanente verblijfsvergunning moeten krijgen. Hij is voor een tijdelijke verblijfsvergunning, met integratie als voorwaarde. ‘We moeten nationaal maatregelen nemen om Nederland minder aantrekkelijk te maken voor asielzoekers. Daar is echt haast bij geboden.’