#IkRedHetNietMeer: 'Armoede en dreiging armoede wordt door steeds meer Nederlanders gevoeld'

De actie ‘Ik red het niet meer’ van Kassa krijgt een vervolg, nu de dreiging van armoede door steeds meer Nederlanders wordt gevoeld.

Net op het randje
Kassa-redacteur Judith de Lang is het brein achter ‘Ik red het niet meer’, Kassa’s actie om bestaansonzekerheid en armoede onder de aandacht te brengen. Judith de Lang, die al zeven jaar uitzendingen maakt over mensen die vastlopen in de bureaucratie en de zorg, begon de actie toen ze zich realiseerde dat veel mensen het financieel niet meer redden met de schrikbarend gestegen energieprijzen en dure boodschappen. Op 12 september vorig jaar lanceerde Kassa daarom #IkRedHetNietMeer. Iedereen bij wie het water aan de lippen stond kon zich melden. De # werd trending topic en Kassa ontving honderden schrijnende reacties. De actie krijgt nu een vervolg.

De Lang merkte al snel dat het niet de mensen in de bijstand waren die zich meldden, maar de mensen die het altijd nog net, op het randje, hadden gered. Maar nu niet meer. Mensen die zichzelf nooit arm zouden noemen. Vrouwen of mannen, maar meestal vrouwen, met een laagbetaalde baan, of twee banen, of met AOW, of een klein pensioen, of als zzp’er, meestal alleenstaand, en vaak met een extra kostenpost in het leven: een scheiding, medische kosten, een ziekte(verleden), een kind met een handicap. Bijna allemaal verdienden ze te veel om in aanmerking komen voor toeslagen of de energietoeslag, en de meesten hadden een huizenhoge huur en een energierekening die verdriedubbeld was.

Vijfhonderd reacties
Een groot gevoel van onrechtvaardigheid en verbijstering spreekt uit alle brieven en mails die de Kassa-redactie kreeg toegestuurd. De Lang: ‘Dat je altijd keihard werkt en zo je best doet en nu met 14 graden onder een dekentje op de bank zit.’

Een greep uit de reacties op de ‘Ik red het niet meer’-oproep: ‘Ik ben echt radeloos.’; ‘Voor het eerst in mijn leven kan ik niet meer rondkomen! […] Ik ben zoveel meer gaan begrijpen van mensen die arm zijn: ik voel hun stress nu in mijn eigen lichaam en begrijp dat je verhardt en nuances verliest.’; ‘Ik verdien te veel om geholpen te worden, maar te weinig om nog boodschappen te kunnen doen. Kan iemand mij dit uitleggen?’; ‘Hoe kan het dat een aantal heel rijken zo veel geld kan hebben terwijl voor een groot deel het water al tot boven de lippen staat?’ Vijfhonderd reacties zijn gebundeld in een zwartboek, dat vlak voor Prinsjesdag werd aangeboden aan premier Rutte, maar de stroom reacties gaat in het nieuwe jaar nog altijd door.

Schaamte
Wat De Lang vooral opviel was de schaamte: ‘Enorme schaamte. Niemand wilde er op tv over vertellen. Ik heb niet vaak meegemaakt dat het zo moeilijk was om iemand te vinden voor onze uitzending. Deze vrouwen en mannen hebben het niet makkelijk gehad, maar ze hebben het altijd net gered en waren daar trots op. Ze schaamden zich dat ze nu in deze situatie waren beland, en wilden vaak niet dat de omgeving het wist. Uiteindelijk was er een enkeling die het wel aandurfde, zoals de moeder van zes uit de uitzending van Kassa deze week. Zij werd in 2019 plotseling weduwe. Ze werkt dertig uur in de week als coördinator in de gehandicaptenzorg en moet rondkomen van 100 euro in de week, met z’n zevenen. En dat gaat niet.

Sociale grondrechten
‘Wat er nu speelt, is dat armoede en de dreiging van armoede door steeds meer Nederlanders gevoeld wordt. Aan het woord is Tim ’S Jongers, politicoloog en directeur van de Wiardi Beckmanstichting, het wetenschappelijk bureau van de Pvda. ‘Het is de tragiek van de democratie dat we armoede pas als een groot probleem zien en we een grotere solidariteit met mensen in armoede voelen, als de middenklasse het slechter krijgt.’ Jongers schrijft voor De Correspondent en is te zien in een aflevering van Tegenlicht over bestaansonzekerheid.

In plaats van armoede als een recent op zichzelf staand probleem te zien, stelt Jongers dat het allesomvattender is en terug te voeren op een gebrek aan solidariteit. Volgens hem komt het erop neer dat onze sociale grondrechten allemaal tegelijk een crisis doormaken. De sociale grondrechten, zoals ze in de grondwet staan en waar de overheid zorg voor moet dragen – het recht op huisvesting, bestaanszekerheid, gezondheidszorg en onderwijs – zijn sinds de jaren 80 aan veranderingen onderhevig.

Verkeerde kant van de kloof
‘En dat die niet allemaal positief uitwerken, merken we nu. Een betaalbaar huis vinden is voor velen inmiddels onmogelijk, de sociale zekerheid is al lang afgekalfd, de gezondheidszorg is voor velen al onbetaalbaar en er zijn nergens genoeg juffen en meesters. En die sociale grondrechten samen, of liever het gebrek eraan, versterken elkaar ook nog eens.’

En dat betekent volgens Jongers dat alles bij elkaar opgeteld zo’n 20 procent van de bevolking al langer met één of meerdere crises te maken heeft. ‘Zij staan al langer dan vandaag, wat die grondrechten betreft, aan de verkeerde kant van de kloof.’

Uitje is eerder probleem dan leuk vooruitzicht
Volgens de officiële cijfers van het Centraal Planbureau en het Sociaal en Cultureel Planbureau, zoals becijferd in oktober 2022, leefden één miljoen Nederlanders in 2021 in armoede. Het CPB en SCP verwachten dat die cijfers zullen uitwijzen dat dat aantal in 2022 is opgelopen tot 1,1 miljoen. Onder armoede wordt verstaan dat je structureel niet kunt voorzien in de eerste levensbehoeften. Als de huur niet meer te betalen is, of eten, of warmte, of als een laptop voor school te duur is, is dat armoede. En iedereen die arm is of arm is geweest, weet heel goed hoe een structureel tekort aan geld zich in je hersenen nestelt als permanente alarmbel.

Elke huurverhoging betekent paniek, elke blauwe brief geeft stress en elk uitje vormt eerder een probleem dan een leuk vooruitzicht. Dan maar drie dagen boterhammen met pindakaas eten.

Vissenkomeffect
Volgens Jongers komt het doordat de overheid zich de afgelopen decennia steeds meer als bedrijf is gaan opstellen. Een bedrijf met burgers als klanten, die zichzelf maar moeten redden, met als onuitgesproken motto: eigen schuld dikke bult. En iedereen die steun van de overheid nodig had, is het afgelopen decennium door de overheid tegemoet getreden met rigide regels, controledrift en wantrouwen, allemaal vanuit de gedachte: hoe moeilijker we het de mensen maken, hoe sneller ze uit de bijstand of hun uitkering raken. Maar eigenlijk is het omgekeerde het geval. Jongers heeft al vaker over dat ‘vissenkomeffect’ geschreven. ‘Juist door die rigide regels van de overheid komen bijstandsgerechtigden de bijstand nauwelijks meer uit en worden ze zelfs armer.’ Daarbij speelt het meritocratische geloof een grote rol. Dat is het idee dat je alles wat je bereikt aan je eigen verdiensten en talenten te danken hebt. Volgens Jongers zou falen dan ook aan jezelf te wijten zijn. ‘En dat is natuurlijk niet zo. We zien inmiddels wel dat succes net zo goed afhangt van waar je geboren bent, van kansen, van onderwijs, van geld, en dus ook een kwestie van geluk is.’

Intussen is het meritocratische geloof zo’n breed gedragen overtuiging geworden dat bijna niemand die op Kassa’s oproep reageerde, er in de uitzending voor uit durfde te komen hoe armoedig het leven geworden was. De Lang: ‘Ze zagen het als falen en vonden het schokkend dat je het ondanks hard werken toch niet redt in “ons rijke Nederland”. Het breed gedragen meritocratische denken heeft er ook voor gezorgd dat er vaak hard over anderen geoordeeld wordt. “Zo arm zijn en dan toch een huisdier hebben” en “Ze hebben een smartphone en een laptop, laten ze die eerst maar eens verkopen.” De vraag is wanneer ben je arm en Spartaans genoeg voor medeleven: als de fiets wordt verkocht, of de cavia, of als je belooft nooit meer een glas wijn te drinken?’

Pleisters plakken
Hardvochtigheid troef blijkbaar. ‘Maar dat is niet zo gek hè’, zegt Jongers. ‘Door wie worden we bestuurd? De beleidsmakers zijn zelf veelal tevreden. Zij hebben niets te vrezen van de overheid en staan zelf aan de goeie kant van de kloof. En lang hebben grote groepen dat gebrek aan solidariteit van de overheid trouwens helemaal niet zo gemist. Pas nu, nu het niet meer zo goed gaat, zien we de ongelijkheidskloof in het volle licht.’ Jongers vindt het daarom belangrijk dat er een mentaliteitsverandering in het overheidsdenken komt, en dat er, met hulp van mensen met ervaring en kennis over het leven aan de verkeerde kant van de kloof, veel meer gedacht wordt vanuit gezond verstand en wat mensen nodig hebben, dan vanuit de strikte regels. Alleen zo kun je het grote verschil tussen ‘hooploos’ en ‘hoopvol’ maken.

Het is belangrijk dat de eerdergenoemde grondrechten weer veel steviger verankerd worden. Dat is solidariteit aan de voorkant, aan de basis. Dan hoef je later veel minder te repareren. Zeker, er is nu een energieplafond en een minister van Armoede en het kabinet heeft een pakket van ruim 17 miljard voor koopkrachtreparatie aangekondigd, maar het is wel reparatie en compensatie achteraf, pleisters plakken. Dat is altijd duurder en minder krachtig dan solidariteit verankerd in het beleid.