Kopen wij talk van de Taliban?

Bloedmineralen: de talkroute heeft De Tegel 2020 gewonnen in de categorie buitenland.

Het zit overal in: van een simpel doosje paracetamol tot een flesje babypoeder: talk. Maar weten we eigenlijk wel waar het vandaan komt en wie er geld aan verdienen? Amper, zo blijkt in Bloedmineralen: de talkroute.

Nederland is een van de grootste afnemers van Afghaanse talk ter wereld. De grondstof zit in ongelofelijk veel producten - van make-up tot verf - en zelfs in ons eten komt talk voor. ‘Maar hoe komt dat vanuit het oorlogsland Afghanistan bij ons terecht?’, vraagt Sinan zich af. ‘Wie eraan verdient, hoeveel en onder welke omstandigheden.’

Met die vragen stapt Sinan - een jaar geleden - in het vliegtuig naar Kabul, de hoofdstad van Afghanistan. Vanuit daar vertrekt hij naar het oosten, de provincie Nangarhar, waar de meeste talkmijnen zich bevinden. Het is er dan ook al onrustig, hoewel er kort daarvoor vredesbesprekingen tussen de taliban en de Afghaanse overheid hebben plaatsgevonden is het aantal aanslagen niet af- maar juist toegenomen.

Fabriek
Nangarhar ligt op een paar uur rijden van Kabul. Daar aangekomen bezoekt Sinan een talkfabriek waar hij door Mahfooz Kakar, de woordvoerder van de Mijnassociatie, waar alle talkbedrijven van het land onder vallen, wordt ontvangen. Hij legt Sinan uit dat de Afghaanse talk van hele goede kwaliteit is en in verschillende gebieden in het land wordt gewonnen. ‘De handel in talk is toegenomen’, aldus Kakar. ‘Er is voor tientallen miljoenen dollars in de mijnen en fabrieken geïnvesteerd.’

Mijnen
Om erachter te komen waar de talk in de fabrieken vandaan komt trekt Sinan de bergen in; de plek waar de mijnen zich bevinden. Deze mijnen waren enkele jaren geleden nog in handen van IS, dat naast talk ook marmer en hout verhandelde om terreuractiviteiten te bekostigen. Daar spreekt Sinan twee mijnwerkers, die overigens alleen onherkenbaar in beeld gebracht over hun werk willen vertellen. Het is zwaar werk, vertellen ze. ‘Er vallen ook geregeld doden als gevolg van aardverschuivingen, soms wel tien man tegelijk. (…) De omstandigheden zijn vreselijk zwaar. Het werk in deze mijn is levensgevaarlijk. Maar we zijn arm, dus we moeten wel. We halen ons levensonderhoud uit de bergen.’

De mijnwerker geeft toe dat de taliban in het mijngebied aanwezig zijn. ‘Het is een onveilig district.’ Toch is de mijn waar deze mannen werken oorspronkelijk van de mensen in het dorp. ‘Het ligt op hun grondgebied.’ Wanneer Sinan vraagt of ze zouden mogen filmen in de mijn zegt de man dat dat niet kan. ‘Daar komen problemen van’, aldus de mijnwerker. ‘Problemen met de taliban, want die zitten daar.’ De mijneigenaren worden afgeperst door de taliban. De mijnen zijn van een clan die beschermgeld moet afstaan aan de taliban.

Checkpoints
Met vrachtwagens wordt het talk vanuit de mijnen naar Jalalabad gereden, de hoofdstad van de provincie Nangarhar. De vrachtwagens rijden voor een deel van de route door gebied dat in handen is van de taliban. Maar volgens woordvoerder Kakar levert dat geen enkel probleem op. ‘Alles is zuiver op de graat.’ Wanneer Sinan vervolgens een vrachtwagenchauffeur wil vragen hoe hij dat ervaart, lijkt het toch anders in elkaar te steken. Voor de chauffeur kan antwoorden fluistert Kakar hem in wat hij moet antwoorden. ‘Zeg maar gewoon dat het veilig is’, aldus Kakar tegen de chauffeur. ‘Zeg maar dat er checkpoints zijn voor onze eigen veiligheid.’ De chauffeur herhaalt keurig wat hem door Kakar wordt opgedragen.

Een Afghaanse onderzoeksjournalist weet wel beter. Hij doet al lange tijd onderzoek naar de geldstromen van de taliban. Ook hij wil alleen onherkenbaar met Sinan praten, anders is het te gevaarlijk. ‘In deze districten worden sinds een jaar of vijftien, twintig delfstoffen gewonnen. Dat gebeurt grotendeels illegaal’, legt hij uit. Dat betekent dat de activiteiten niet worden doorgegeven aan de overheid, er geen vergunning is aangevraagd, en er dus geen belasting wordt betaald. ‘De districten waar talk gewonnen wordt - Hisarak, Sherzad en Khogyani - staan alle drie onder controle van de taliban. Dat is al sinds 2014 het geval’, vertelt de journalist. Dat geldt dus ook voor de mijn waar Sinan eerder met de mijnwerkers sprak.

Geld
De taliban doen zelf het zware werk niet; toch verdienen ze eraan. Hoe?, vraagt Sinan zich af. Dat heeft alles te maken met macht. ‘Het gebied staat sowieso niet onder gezag van de regering. De taliban zijn er de baas. Dus als je daar als bedrijf delfstoffen wilt gaan winnen moet je eerst een overeenkomst met de taliban sluiten’, aldus de journalist. Voor elke ton talk wordt een vast bedrag aan de taliban afgedragen. Dat komt maandelijks, per mijn, neer op zo’n 64.000 euro. En daarbovenop heffen ze ook nog belasting. ‘Dat is een belasting voor het vervoer, niet voor het delven zelf.’ Dat gebeurt dus op die eerdergenoemde checkpoints.

Schaduwregering
De taliban beschouwen zichzelf destijds als een soort schaduwregering, legt David Mansfield, onderzoeker grondstoffen Afghanistan, uit. Op die manier praten ze het heffen van belasting goed. ‘Ze zeggen: “Aangezien jullie belasting betalen aan de overheid, moeten jullie dat ook aan ons doen.” Het komt voor dat als de overheid het belastingtarief verhoogt, de taliban hun tarief ook meteen naar dat niveau opschalen.’

Al met al verdienen de taliban enorme bedragen aan de talkindustrie; te bedenken dat de provincie Nangarhar op jaarbasis goed is voor zo’n 72 miljoen dollar aan geëxporteerde talk. Daarvan komt ongeveer 4,5 miljoen in de zakken van de taliban terecht, volgens Mansfield. En dan te bedenken dat eenzelfde werkwijze is opgetuigd voor goud, lithium, kobalt en tal van andere grondstoffen.

Witwassen
Die exportketen start bij de fabriek. Daar worden zakken vol talk op een vrachtwagen geladen, waarna hij wordt gewogen en mag vertrekken. Sinan stapt in bij een van de vrachtwagens om de route richting de grens met Pakistan te verkennen. Onderweg komen ze verschillende checkpoints, zowel legaal als illegaal, tegen. Wanneer de talk de grens over is, krijgt het een nieuwe stempel. Namelijk: made in Pakistan. Met deze nieuwe stempel is de talk witgewassen voor de export, omdat dit land geen conflictland is. Daar wordt de talk voor de dubbele prijs verkocht.

Corruptie
De Afghaanse overheid doet indertijd wat ze kan, volgens Ahmad Ali Hazrat, hoofd van de provincie Nangarhar. ‘Maar het is niet genoeg. Er worden daar momenteel operaties uitgevoerd. De regering doet haar best om de taliban uit die mijngebieden te verjagen, maar waarschijnlijk zitten er ook binnen de regering mensen die voor hen werken.’ Corruptie is het grote probleem, zo denkt ook de onderzoeksjournalist. ‘Dit zwarte geld in de zakken van de machthebbers is de reden dat dit kan doorgaan.’  Met de huidige ontwikkelingen in het land is, zal er de komende tijd hoogstwaarschijnlijk niks veranderen aan deze situatie.

De schat van het land is gelijktijdig het grootste probleem. ‘Iedereen wil een graantje meepikken uit de schatkist die ons land is’, aldus Ali Hazrat. Zo werkt dat in de economie, volgens Mansfield: ‘Dat je als land iets produceert wil nog niet zeggen dat je daarmee heel veel geld voor je land genereert. Zeker als het om ruwe grondstoffen gaat.’

Sinan besluit zijn bevinding voor te leggen aan de toenmalig minister van Mijnen en Petrolium in Afghanistan, maar wanneer deze lucht krijgt van de kritische houding omtrent de betrokkenheid van de overheid, zegt hij de afspraak af. Sinan mag wel met een lage ambtenaar spreken. Die geeft aan dat het om geruchten gaat. ‘Hard bewijs dat de taliban eraan verdienen is er niet’, aldus ambtenaar Eng Laal Said. Hij ontkent alles.

Verantwoordelijkheid
Maar niet alleen de Afghaanse overheid is verantwoordelijk voor de illegale handel van de taliban. Volgens de onderzoeksjournalist waarmee Sinan spreekt is het simpel: ‘Voor iedereen die zich met deze illegale handel inlaat en ervan profiteert, terwijl wij aangeven dat een groot deel van de opbrengsten naar de taliban gaat, is er maar één conclusie: je steunt op deze manier de facto de taliban.’

Multinationals
Dat geldt ook voor de Nederlandse consument. Toch lijken we niet te weten waar de talk die in onze producten zit vandaan komt. Zelfs grote multinationals hebben geen idee. Ahold schrijft in reactie op Sinan: ‘Vrijwel alle talk komt uit Pakistan. Wij laten deze verwerken, zuiveren en op kwaliteit testen in Amsterdam.’ Nadat Sinan specificeert dat het om conflictmineralen gaat, blijkt ineens dat toch niet alle talk die in producten is verwerkt uit Pakistan komt. Ook AS Watson, waar Kruidvat onder valt, laat weten dat in een van hun producten talk uit Pakistan verwerkt zit. Beide bedrijven laten weten te zullen stoppen met inkoop uit Pakistan. Ahold heeft inmiddels laten weten dat alle import uit Pakistan reeds is gestopt. Bij andere bedrijven komt Sinan niet veel verder. Het blijft onduidelijk wie wat waar haalt en welke landen als tussenstations dienen.

Oorsprong
Transparantie is nodig, zo vindt ook ChristenUnie-Kamerlid Joël Voordewind. Hij wil dat internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen bij wet wordt geregeld. Daarover gaat hij in gesprek met demissionair minister van Buitenlandse Handel Sigrid Kaag. ‘Je mag terroristische organisaties niet aan geld of aan middelen helpen om hun strijd te voeren.’ Zelfs als producten op een slinkse wijze worden witgewassen heeft het groot bedrijfsleven, volgens Voordewind, de verantwoordelijkheid om handelaren te vragen waar het product daadwerkelijk vandaan komt.