Hoe komen jongeren in problematische schulden?

Foto: Mirelva (uit: De Schuldmachine)

De Schuldmachine laat genadeloos zien hoe een systeem van almaar oplopende kosten arme jongeren steeds dieper in de problemen brengt. De maker trekt met de film door het land – en ziet bij de vertoningen daadwerkelijk iets veranderen.

De documentaire De Schuldmachine begint met een belangrijke zin: in Nederland heeft een op de vijf jongeren problematische schulden. Laat dit even op je inwerken voordat je verder leest.

Tienduizenden euro's
Hoe wordt een schuld een problematische schuld? De documentaire De Schuldmachine volgt een club jongeren-met-schulden, waaronder Mirelva. Zij legt in de film uit hoe negentig euro telefoonschuld uiteindelijk tienduizenden euro’s werd. ‘Het is begonnen met mijn telefoonrekening. Toen ik achttien werd, had ik een Blackberry. Ik moest negentig euro afbetalen, ik weet niet waarom ik dat niet heb gedaan. Het is nu zevenhonderd euro geworden.’

Zevenhonderd euro vanwege opgestapelde rekeningen, rentes en incasso’s. ‘Ik werk in de kinderopvang. Ik krijg daar achthonderd euro. Dan moet ik mijn huur betalen, dat is vierhonderd euro. Dan heb je nog je telefoon… je houdt honderd euro over om te kunnen eten. Hoe ga ik met die honderd euro al die schulden betalen? Ik kan het niet. Al zou ik het willen, het lukt niet.’

Belastingdienst
Met die telefoonrekening zijn we er natuurlijk nog niet. Bij de belastingdienst staat (met alle dwangbevelen erbij) een factuur open van 37.648 euro. Dan de zorgverzekering. Mirelva werd achttien jaar, de factuur van de verzekeraar werd een paar maanden betaald, daarna niet meer. Inmiddels is de schuld bij de zorgverzekeraar opgelopen tot zestienduizend euro.

Die zorgverzekering is trouwens een wonderlijk verhaal op zich: zodra je zes maanden geen zorgverzekering betaalt, wordt je zorgverzekering ineens dertig procentpunt duurder. Dat heeft de wetgever zo bedacht, bij wijze van financiële prikkel om de schuld niet te laten oplopen. De zorgverzekeraar geeft vanaf dat moment de rekening ook terug aan de staat, die het dan mag oplossen.

Sowieso: 80 procent van de schulden van jongeren is schuld aan de staat.

Systeem
Terug naar die zorgverzekering. Zodra je de rekening niet betaalt, begint een heel systeem te draaien. ‘Je begint bij de zorgverzekeraar, die je brieven stuurt vanwege achterstallige betalingen’, zegt Camiel Zwart, die de documentaire maakte. ‘Na een paar maanden krijg je post van een deurwaarder, vanwege de schuld bij de verzekeraar. Na zes maanden gaat de schuld terug naar de overheid, de CAK. Die stuurt brieven – aanvankelijk weet je niet eens wat het CAK ís. Als de rekening van het CAK oploopt, krijg je óók weer post van deurwaarders. Vanuit vier verschillende richtingen krijg nu rekeningen. Je weet bij God niet welke rekening je het eerst moet betalen, het CAK belt niet. Mensen die zelf contact zoeken met het CAK, worden doorverwezen naar de zorgverzekering, die je doorverwijst naar de deurwaarder; je bent dan alweer drie trappen verder. Als je erachter bent hoe het werkt, kun je een regeling treffen.’

Dit zijn heel veel stappen voor jonge mensen in diepe schuldstress. Willem Los, financieel coach van de ONSbank (een initiatief om jongeren met problematische schulden een kans te bieden), probeert het in De Schuldmachine voor hen op te lossen. Door te bellen, door zijn netwerk aan te boren, door de wetten en regelingen te kennen. Ooit stond hij aan de andere kant: bij Delta Lloyd was hij ooit verantwoordelijk voor de betaling van achterstallige hypotheken.

Klauwen met geld
Los ziet de problemen ontstaan en weet vrij nauwkeurig aan te wijzen wat er misgaat. ‘Heel de schuldenindustrie verdient klauwen met geld aan mensen die er geen cent beter van worden – erger nog, ze komen alleen maar verder in de problemen.’ Hij ziet vaak dat een schuld van zo’n zevenduizend euro door die industrie zomaar oploopt naar twaalfduizend. Kosten, rente, kosten, kosten, rente, rente op rente. ‘Daarmee lossen we geen problemen op.’ Of, zoals iemand het in de film verwoordt: ‘Elke schuld die ik zelf heb gemaakt, heb ik zelf willen oplossen. Maar dat ging niet, omdat intussen alweer andere problemen waren ontstaan. Ik ben er nu negen jaar mee bezig.’

Steeds het patroon hetzelfde: een factuur, geen geld/vergeten te betalen, een hogere factuur (want: extra kosten bij de schuldeiser), beslag op salaris, nog minder geld om andere facturen te betalen. En dan weer terug naar de zin die je net hebt gelezen, et cetera. Los: ‘Doordat één factuur fout loopt, wordt het probleem vele malen groter. Partijen hebben er een verdienmodel van gemaakt. Dat verdienmodel is erop gebaseerd om zo snel mogelijk de kosten op te pompen en dan beslag te leggen. Ik vind niet dat dat kan.’

Door het land
De makers trekken nu met de film door het land en laat deze aan mensen uit het werkveld zien. Ambtenaren, schuldeisers. Werknemers van schuldeisers. ‘Ik hoorde laatst een schuldeiser zeggen dat hij soms ook het type schuldeiser is dat de problemen groter maakt, zoals je in de film kunt zien. Bij een andere vertoning vertelde een werknemer van zo’n bedrijf dat hij te weinig tijd heeft om individuele zaken op te lossen. Hij was bang dat hij zijn baan kwijt zou raken als hij meer tijd zou investeren, als hij buiten de regels van het systeem om zou opereren. Een werkgever zat ook in die groep en zei: “Wat zou ik nou fijner vinden? Dat je ergens een uur extra in investeert en het oplost, of dat je dat niet doet maar het ook niet oplost?” Heel goed dat die mensen zo tegenover elkaar zaten.’ En zo ontstond op mirco-niveau een oplossing voor een enorm probleem. ‘Gisteren was ik nog bij een vertoning waar iemand zei: “We gaan ervan uit dat iedereen kwaadwillend is.” Dat is natuurlijk maar een klein deel, de meeste mensen willen gewoon betalen. Dat zit het grootste probleem: we geven een boete als iemand niet betaalt en denken: nu zal deze persoon vast wel betalen.’

Een simpele oplossing voor het probleem is er niet, zegt ook Zwart. Al was het maar omdat computersystemen zo star zijn – je kunt daar niet eenvoudig aan wat knoppen draaien om mislukt beleid terug te draaien. ‘Een oplossing zou bij de deurwaarders kunnen liggen. Een eigen standplaats, zoals vroeger, of nog beter: één deurwaarder per schuldenaar. Dan kan deze persoon met het pakket schulden naar de schuldenaar om dit op te lossen. Nu trekt iedereen aan een dood paard en legt de ene deurwaarder beslag op inkomen, zodat de schuldenaar de andere deurwaarder niet meer kan betalen.’

Hypotheek
Zwart wil de film aan zoveel mogelijk mensen laten zien – ook aan mensen met schulden. ‘We waren met een van de personen uit de film deze week bij een vertoning. Toen vroeg de gastvrouw aan de zaal: wie heeft schulden? De hele zaal stak z’n hand in de lucht – allemaal hypotheekschulden. Die jongen keek naar al die handen en was verbaasd. Hij was ineens niet alleen meer.’

Bekijk de hele documentaire hieronder:

Kijk/lees/luister verder
Artikel: Jongeren krijgen geen goede schuldhulpverlening (Kassa)
Video: Jongeren krijgen geen goede schuldhulpverlening (Kassa)

PS: kom 27 oktober naar het eerste  BNNVARA Festival  op de Westergas in Amsterdam! ( info )