Hoe kan het zo ver komen dat je je eigen kinderen niet meer mag zien?

In de documentaire Verstoten vaders portretteert Elena Lindemans drie vaders die na een vechtscheiding hun kinderen niet meer mogen zien van hun ex-partner.

In de eerste scène van Verstoten vaders zien we hoe Gerard met een verrekijker in de buurt van de hockeyclub van zijn 14-jarige zoon staat. Hij heeft zijn zoon al drie jaar niet gezien, het resultaat van de vechtscheiding waarin hij met zijn ex-vrouw is verwikkeld. Aanvankelijk was er geen probleem: Gerard en zijn ex leken redelijk uit elkaar te zijn gegaan en hij zag zijn zoon zo vaak als ze hadden afgesproken. Maar een ruzie gooide roet in het eten.
Regisseur Elena Lindemans volgde voor haar documentaire Verstoten vaders naast Gerard nog twee vaders die hun kinderen niet meer – of heel weinig – zien. Ze zijn het slachtoffer van wat ook wel ‘ouderonthechting’ of ‘ouderverstoting’ heet: ouders (niet alleen vaders, ook moeders) die hun kinderen na een scheiding niet meer mogen zien. In Nederland strandden in 2018 bijna 31.000 huwelijken. Omdat er nog een groot aantal ongetrouwde stellen met kinderen uit elkaar gaat, ligt het aantal nog hoger en wordt de groep kinderen die een scheiding meemaakt geschat op zo’n 70.000 per jaar.

Ouderonthechting
Er is geen ouder die van tevoren zal zeggen dat hij of zij gaat inzetten op een vechtscheiding, maar in de weken en maanden die verstrijken na het opbreken van een huwelijk, gaat het in kwart van de gevallen mis en komen mensen terecht in een echtscheiding die uitloopt op een gevecht dat met behulp van advocaten beiderzijds wordt uitgevochten voor de rechter. Het doel, behalve scheiden, is ook om de ander materiële en immateriële schade te berokkenen. Een schatting is dat een scheiding in 15 procent van de gevallen uitloopt op een ‘complexe scheiding’ daaronder valt ook ouderonthechting. Lindemans is zich bewust dat ouderonthechting niet alleen vaders maar ook moeders treft, maar wilde in deze film het perspectief van de vaders belichten. ‘In een van mijn vorige films, Vrouw slaat man, waarin het ging over mannen die door hun vrouw worden mishandeld – een enorm taboe – sprak ik veel mannen die in een scheiding lagen en hier tegenaan liepen. Het leed bij vaders die hun kinderen niet meer mogen zien, is enorm. Tijdens de research ontdekte ik dat 16.000 kinderen per jaar het contact met een van de ouders verliezen en dat het in 80 tot 90 procent van de gevallen de vaders zijn die aan het kortste eind trekken. Ik ben toen op zoek gegaan naar drie exemplarische voorbeelden en vond Gerard, Armand en Deepak. Ik heb ze een jaar gevolgd. Dit is geen film over wie de waarheid spreekt. Ik wilde weten wie de vaders zijn.’

Vast patroon
Ouderonthechting loopt eigenlijk altijd volgens een vast patroon, vertelt Lindemans. ‘Eerst wordt de omgangsregeling niet nagekomen, waardoor er fysiek afstand wordt gecreëerd tussen ouder en kind. Vervolgens worden er beschuldigingen geuit, vaak op gebied van mishandeling en misbruik. Dan wordt er tijd gewonnen omdat er onderzoek gedaan moet worden. Hoe langer het duurt, hoe moeilijker het is om de omgang weer goed te krijgen.’
In de documentaire wordt dat duidelijk gemaakt door de situatie van Deepak, die zijn 3-jarige dochter zo lang niet heeft gezien dat wanneer ze elkaar eindelijk weer ontmoeten zij alleen maar als in een mantra herhaalt: ‘Ik wil naar mama toe, ik wil naar mama toe, ik wil naar mama toe.’ En dit – elk bezoek, weken achter elkaar – blijft zeggen. Deepak is door zijn ex-vrouw beschuldigd van mishandeling en misbruik. Tijdens het maken van de film kwam Lindemans in contact met Cees van Leuven, raadsheer bij het gerechtshof in Den Bosch die als familierechter al in duizenden scheidingen heeft bemiddeld. Lindemans: ‘Hij vertelde dat er de laatste tien tot vijftien jaar een hausse is gekomen in zaken waarin ouders (vaker moeders) de ander beschuldigen van mishandeling of seksueel misbruik. Vaak wordt er, als de politie er niet uit komt, een speciaal team op gezet van de LEBZ, Landelijke Expertise Groep Bijzondere Zedenzaken. In 98 procent van de gevallen kon een onderzoek worden gestaakt omdat er niets gevonden werd dat er op wees dat iemand iets strafbaars had gedaan. Maar veel kwaad is dan al geschied.’

Ouderschapsplan
Waarom juist de afgelopen tien tot vijftien jaar de beschuldigingen van mishandeling en misbruik zijn toe genomen, is niet helemaal duidelijk, al denken sommigen dat het door de invoer van het ouderschapsplan komt dat sinds 2009 verplicht is. Voor die tijd ging het gezag na een scheiding bijna automatisch naar de moeder. Tegenwoordig krijgen beide ouders het gezag over hun kinderen. Om conflicten te vermijden moeten ouders daartoe een ouderschapsplan aan de rechter voorleggen, waarin staat welke afspraken ze maken over kinderalimentatie, opvoeding en zorg. Hierin wordt ook de omgangsregeling uiteengezet: hoe vaak de kinderen bij de een, dan wel bij de andere ouder zijn.

Steeds meer conflicten
In de inzichtelijke reportage Vechtscheiding die het KRO/NCRV-programma Monitor drie jaar geleden maakte (en die nog te zien is op NPO Start) vertelt Inge van der Valk, onderzoeker bij de Universiteit Utrecht, dat het erop lijkt dat het ouderschapsplan meer kwaad dan goed heeft gedaan. Zij ontdekte dat er bij echtscheidingen na 2009 meer conflicten zijn en dat het met de kinderen van scheidingen na die tijd ook minder goed gaat wat betreft depressies en welbevinden. Van der Valk zegt in de reportage dat het te maken kan hebben met dat zo’n plan al meteen aan het begin van het echtscheidingsproces gemaakt moet worden. Ouders moeten dan samen om tafel en heel wezenlijke dingen over de omgang en opvoeding bespreken. Maar de wonden zijn op dat moment nog te vers, de emoties te groot, de wederzijdse verwijten te hard, dat het maken van goede afspraken op dat moment voor een groot aantal ouders nog, in Van der Valks woorden ‘een brug te ver’ is. Bovendien blijkt, ook dat zit zowel in de reportage van Monitor als in de documentaire van Lindemans, dat wanneer afspraken uit het ouderschapsplan door een van beide ouders wordt geschonden, daar eigenlijk geen repercussies voor zijn, vooral niet als de misbruik/mishandeling-joker wordt getrokken. Hoe moet het wel? Daarop geeft de documentaire van Lindemans geen antwoord, zij heeft en dat is haar goed recht, de problematiek van de vaders willen belichten, hun levens in, zoals een van hen het zegt, ‘de wachtkamer’. Toch blijf je daardoor als kijker in dubio: waarom gaan hun ex-vrouwen zo ver? Waar twee vechten hebben doorgaans twee schuld, toch? We zien nu alleen de mannen, die hun beste beentje voorzetten en die er stuk voor stuk uitzien als capabele vaders en toch gaan ze, dat zegt Lindemans ook, de strijd naar alle waarschijnlijkheid verliezen  – en hebben deze strijd eigenlijk al verloren want ze zien hun kind al jaren niet of nauwelijks.

Wat je de laatste jaren steeds meer ziet, en waar ook familierechter Cees Leuven voor pleit, is een aanpak waarbij psychologen en orthopedagogen bij betrokken zijn en die het hele gezin, dus ouders en kinderen begeleidt. Zulke initiatieven zijn er al volop in Nederland. Zo is het Lorentzhuis in Haarlem in 2012 gestart met het project ‘Kinderen uit de knel’ (dat inmiddels in veel gemeenten navolging heeft) voor ouders die verstrikt zijn geraakt in scheidings-conflicten rond de zorg voor de kinderen, wonen, financiën en andere belangrijke issues. In een groepssetting, dus met andere ouders (en kinderen, in aparte groepen), wordt er met elkaar en onder leiding van therapeuten gesproken, waarbij het vaak gaat over het valideren en erkennen van ouderschap van vader en moeder. Want de pijn zit ’m vaak in dat mensen iets zijn begonnen met de beste bedoelingen (een kind, een huis, een auto en elkaar) en dat de kermis (ruzies, scheiding, haat) waarvan ze thuiskomen ijskoud is.