Consent in nieuwe Wet seksuele misdrijven: de belangrijkste veranderingen uitgelegd

Trigger warning: seksueel geweld

Vanaf 1 juli 2024 is de nieuwe Wet seksuele misdrijven van kracht, die betere bescherming moet gaan bieden aan slachtoffers van seksueel geweld en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dit verandert er voor slachtoffers en daders.

Seks moet voor iedereen vrijwillig en gelijkwaardig zijn en moet plaatsvinden met wederzijds consent. Dat is het uitgangspunt van de nieuwe Wet seksuele misdrijven. Met de intrede van de wet zijn meer vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag, ook online, strafbaar. Dit biedt slachtoffers van seksueel geweld strafrechtelijk gezien betere bescherming.

De meest ingrijpende verandering van de zedenwet is dat slachtoffers van aanranding of verkrachting niet langer hoeven te bewijzen dat er sprake is van dwang, geweld of bedreiging. De wet maakt je als dader strafbaar als je weet – of had moeten weten – dat de ander geen seks wil, en als je (non-)verbale of fysieke signalen die dit aangeven negeert en toch doorgaat.

‘Bij een verkrachtingszaak moest eerder worden vastgesteld of er sprake was van dwang’, legt Gijs Sanders uit in een video van De Marker. De nieuwe wet gaat daar verandering in brengen en maakt het voor slachtoffers in meer gevallen mogelijk om aangifte te doen. Soms durven slachtoffers pas jaren later een strafzaak te beginnen. Ook daarmee is rekening gehouden in de wet, die zegt dat verkrachting niet kan verjaren.

Verder gaan er hogere straffen gelden voor een aantal seksuele misdrijven. Bijvoorbeeld voor verkrachting van een slachtoffer van twaalf tot zestien jaar oud – daarvoor was de maximale gevangenisstraf voorheen acht jaar, maar dat wordt nu twaalf jaar. Ook worden meer vormen van grensoverschrijdend seksueel gedrag strafbaar, waarbij offline en online gedrag even strafwaardig is:  

• Seksuele intimidatie in het openbaar. Dat kan gaan om seksuele intimidatie op straat, maar ook online – bijvoorbeeld in chatgroepen of op sociale media.
• Sexchatting. Grooming (online kinderlokken) was al strafbaar, maar nu is het verboden om kinderen onder de zestien jaar seksueel te benaderen door middel van bijvoorbeeld berichtjes of intieme vragen op straat.
• Seksueel beeldmateriaal – denk aan wraakporno – van een ander zonder toestemming verspreiden. Dit werd voorheen gezien als een misdrijf tegen de openbare orde. Nu is er sprake van een seksueel misdrijf.

‘Het gaat niet meer over het afdwingen van seksueel contact; het gaat erom dat je zeker weet dat beide partijen daarmee instemmen’, vertelt zedenadvocaat Ivonne Leenhouwers in De Nieuws BV.

Maar liefst zeventig procent van de slachtoffers bevriest uit angst wanneer de ander over hun grens gaat. De nieuwe wetgeving sluit hier beter op aan. De persoon die seks initieert moet nu alert zijn op duidelijke signalen dat de ander geen seks wil. Negeer je als initiatiefnemer die signalen, dan ben je strafbaar. ‘Zo ligt de verantwoordelijkheid niet meer bij het slachtoffer, maar bij de dader (…) hiermee is het dus aan degene die initiatief neemt om goed te letten op welke signalen je krijgt, in plaats van dat het alleen aan de ander is om duidelijk nee te zeggen en verzet te tonen’, aldus Gijs. Onder duidelijke signalen verstaat de wet:

• Expliciet verbaal of fysiek afhoudend gedrag, zoals ‘nee’ zeggen, huilen en wegduwen.
• Non-verbale signalen of een passieve opstelling, zoals wegdraaien, niet bewegen, bevriezen, zich stilhouden of verstijven. Maar ook als iemand niet in staat is om in te stemmen, door bijvoorbeeld alcoholgebruik.

Het is overigens niet zo dat er voor seks nu letterlijke toestemming nodig is, aldus zedenexpert Lidewijde van Lier tegen de NOS. ‘Maar je moet dus wel opletten of er signalen zijn dat de ander niet wil en het bij twijfel checken.'

‘Aangifte doen wordt makkelijker, maar iets bewijzen niet’, vertelt Gijs. Bewijslast is in verkrachtingszaken altijd al de lastigste kwestie, ‘omdat het vaak om twee mensen gaat die allebei een ander verhaal hebben. En dat verandert niet door de nieuwe zedenwet’. Wanneer de verdachte een aanranding of verkrachting ontkent is er dus nog steeds voldoende steunbewijs nodig, zoals sporen op het lichaam, camerabeelden of berichtjes.

Toch zal er binnen zedenzaken veel veranderen, verwacht Leenhouwers. ‘De nadruk komt niet te liggen op “is iemand gedwongen” of “kon iemand vertrekken” maar meer op “wat voor signalen zijn er geweest en op wat voor manier had je die kunnen en moeten begrijpen”. Dat wordt toch best wel wat complexer in een aantal gevallen. En er zijn veel meer strafbare feiten bij gekomen in de wet. Dat betekent meer aangiftes en ook meer mensen die beschuldigd worden van iets waarover de strafrechter moet gaan beslissen.’

De wet biedt volgens Leenhouwers geen oplossing voor alle situaties. ‘De rechter moet gaan vaststellen hoe het precies is gegaan. En als er twee mensen bij zijn, blijft dat moeilijk. Dus dat zal zeker nog tot teleurstelling leiden, ben ik bang.’ Ze maakt zich onder andere zorgen over jonge mensen die nog maar weinig seksuele ervaring hebben, mensen die elkaar niet kennen of mensen die onder invloed zijn van alcohol. In die situaties verloopt de communicatie minder helder. En wanneer iemand verdachte is binnen een verkrachtingszaak kan dat verregaande gevolgen hebben; ook als achteraf blijkt dat iemand onschuldig is.    

Wel is Leenhouwers in het algemeen positief over de wet. ‘Het stelt een duidelijke norm. Er is geen discussie meer op het moment dat iemand nee zegt, aarzelt of als er andere aanwijzingen zijn. Dan moet je daar iets mee. Dat is belangrijk, daar praten we met elkaar over en ik denk dat het ook heel belangrijk blijft om dat gesprek te blijven voeren.’ 

‘De wet is aangepast omdat de oude wetgeving niet meer aansloot bij wat we als samenleving acceptabel vinden’, stelt de Rijksoverheid in een persbericht. Bovendien speelt mee dat de wereld de afgelopen jaren enorm is veranderd, waardoor er ook online vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag zijn ontstaan.

‘Zoals bij elke wet is het afwachten hoe rechters ermee om zullen gaan’, sluit Gijs af. ‘Er is door de wet in ieder geval meer aandacht voor duidelijke communicatie over consent.’