Wetenschappers voerden ‘eenzijdige en misleidende’ lobby voor gentech-voedsel

Wetenschappers van de Wageningen Universiteit en Research (WUR) en Universiteit Utrecht hebben zich actief ingezet om de strenge Europese regels rondom het genetisch modificeren te versoepelen. Hierbij hebben ze gebruik gemaakt van ‘simplistische’ en ‘misleidende’ claims over de vermeende voordelen van gentechnologie voor de verduurzaming van de landbouw. Collega-wetenschappers uiten in Zembla forse kritiek op de manier waarop politiek en maatschappij worden beïnvloed. Hoogleraar Esther Turnhout van de Universiteit Twente: “Ik vind dit kwalijk en zorgwekkend voor de integriteit en onafhankelijkheid voor de wetenschap”. De WUR-directie erkent dat de universiteit ‘niet altijd een goede rol heeft gespeeld’.

Genetisch gemodificeerde gewassen (GMO) worden sinds de jaren ’90 in grote delen van de wereld geteeld. In Europa gelden hiervoor sinds 2001 echter strenge regels. Mogelijk worden die regels voor nieuwe technieken zoals CRISPR-Cas, binnenkort versoepeld. Met deze GMO-techniek kan het DNA van een plant worden aangepast. Veel plantenwetenschappers zijn voorstander van deregulering.

Professor Sjef Smeekens, emeritus-hoogleraar moleculaire plantenfysiologie aan de Universiteit Utrecht, heeft zich actief ingezet voor versoepeling van de wetgeving. In mails in handen van Zembla roept Smeekens in 2019 alle plantenwetenschappers in Nederland op een brief te ondertekenen om op “Europees niveau de regelgeving omtrent editing te beïnvloeden.” In een andere mail schrijft hij dat strenge regels “repercussies hebben voor de academische plantenbiologie.” Smeekens zegt in Zembla te verwachten dat bedrijven zullen stoppen met het financieren van onderzoek en naar het buitenland zullen vertrekken als de regels niet worden versoepeld.

Universiteiten zijn voor een deel van hun onderzoek afhankelijk van de financiering van bedrijven. Esther Turnhout, hoogleraar wetenschap, technologie en maatschappij aan de Universiteit Twente, vindt deze afhankelijkheid zorgelijk. “Wetenschappers hebben natuurlijk belangen. Maar als die belangen te veel worden gestuurd vanuit het grote bedrijfsleven, dan maak ik me daar wel zorgen over.” Ruim een kwart van de omzet van Wageningen Plant Research in 2021 kwam van het bedrijfsleven. Ook heeft de WUR aandelen in fruitveredelingsbedrijf Fresh Forward en samen met zaadbedrijven vier patenten op producten die tot stand zijn gekomen met gentechnologie.

Prominente plantenwetenschappers van de WUR zijn in media-optredens en krantenartikelen uitgesproken positief over de mogelijkheden van CRISPR-Cas. Zo stelde John van der Oost in 2021 in een talkshow georganiseerd door branchevereniging Plantum, “dat we over 50 jaar met een veranderd klimaat en een nog verder toegenomen wereldbevolking, voldoende voedsel kunnen produceren om iedereen te eten te geven. Om honger de wereld uit te helpen.”

Professor Turnhout vindt dit argument simplistisch en misleidend: “Alsof je zomaar met nieuwe technologie een heel complex maatschappelijk probleem kunt oplossen. Dat is niet zo.” Volgens Turnhout wordt er op dit moment niet te weinig voedsel geproduceerd. “Het is een verdelingsvraagstuk.” Voorstanders claimen ook dat gentech kan helpen bij het sneller klimaatbestendig maken van gewassen. Maar volgens Michel Haring, hoogleraar plantenfysiologie aan de Universiteit van Amsterdam, is dit te kort door de bocht. “We weten nog niet welk gen de heilige graal is om droogtetolerantie te krijgen.”

Uit Woo-stukken blijkt dat Wageningen Universiteit een sleutelrol speelde in de lobby voor versoepeling. In de stukken, opgevraagd door lobbywaakhond Corporate Europe Observatory (CEO), is te zien hoe de WUR, industrie en Nederlandse overheid veelvuldig contact hebben over de nieuwe Europese wetgeving. De WUR manager ‘new business development’ schrijft in een mail aan Plantum, dat er “goede voorbeelden” gevonden moeten worden voor de lobby richting de EU en Europese Parlement.

Wetenschappers van de WUR zijn een belangrijke gesprekspartner voor het ministerie van Landbouw: ze krijgen betaald om beleidsondersteunend onderzoek te doen. In dat kader leveren ze onder meer input voor Kamervragen. Ook zijn ze betrokken bij de standpuntbepaling van Nederland richting de EU. Mede “door een sterke lobby van Nederland” (citaat ambtenaar LNV) ontwikkelt de Europese Commissie nu nieuwe wetgeving.

Onder medewerkers in Wageningen is groeiend verzet over de toon van het debat. Zembla sprak met meerdere hoogleraren en senior onderzoekers. Eén hoogleraar spreekt zich voor het eerst publiekelijk uit over wat er in zijn ogen misgaat op zijn instituut. Philip Macnaghten, hoogleraar technologie en internationale ontwikkelingen: “Het dominante narratief is dat we voor allerlei uitdagingen staan en dat we deze techniek nodig hebben om dat op te lossen. Maar ik vind dat een oneerlijk debat.”

UvA-hoogleraar Haring vreest dat vooral grote multinationals, zoals Bayer en Syngenta, gaan profiteren van deze techniek, omdat ze patenten aanvragen op gewassen. “Er is een verschil tussen wat ik doe hier in het lab en het feit dat als je er iets commercieels mee gaat doen, dat je er gewoon geld aan moet verdienen. Het is al eigendom van anderen en daar moet je voor betalen”.

Ernst van den Ende, lid van de directie van de WUR, reageert in Zembla uitgebreid op de rol die zijn universiteit heeft gespeeld in het debat over genetische modificatie: “Ik vind dat de wetenschap, en dus ook Wageningen, in het verleden geen goede rol hebben gespeeld en dat we daar ook lering uit hebben getrokken. We omarmen nu het debat intern en extern.” De uitspraak van WUR-hoogleraar Van der Oost over het uit de wereld helpen van honger met CRISPR noemt Van den Ende ‘eendimensionaal’ en ‘onverstandig’.

Het Rathenau Instituut publiceert donderdag een onderzoek waaruit blijkt dat burgers zich zorgen maken over nieuwe gentech in voedselgewassen. Respondenten zijn niet zozeer tegen de techniek, maar ze vragen zich af of dit de oplossing is voor de huidige problemen in de landbouw. Ook blijken burgers zich zorgen te maken dat vooral multinationals gaan profiteren. "Daar zou het debat juist over moeten gaan,” zegt Rathenau- onderzoeker Michelle Habets in Zembla: “Hoe gaat die technologie onze samenleving veranderen? Waar gaat die macht heen? Dat zijn dingen die we eerst moeten onderzoeken.” Het Rathenau Instituut pleit dan ook voor een breed maatschappelijk debat over nut en noodzaak van GMO.