Wat zijn PFAS en wat kun je doen om te voorkomen dat je ze binnenkrijgt?

PFAS-chemicaliën worden voor tal van toepassingen gebruikt. Het is inmiddels vrij bekend dat het in teflon zit, waarmee de antiaanbaklaag in koekenpannen wordt gemaakt. Maar het zit nog in veel meer producten. Bijvoorbeeld in elektronica, voedselverpakkingen, post-its, waterproof mascara, cupcakepapier en brandblusmiddelen. In dit artikel lees je waarom PFAS slecht voor je zijn en wat je als consument kunt doen om te voorkomen dat je deze stoffen binnenkrijgt.

Over de schaduwkant van PFAS spreken we met hoogleraar milieuchemie en toxicologie Jacob de Boer en de voorzitter van Tegengif, Annelies den Boer. De stichting Tegengif doet onderzoek naar schadelijke chemicaliën die via alledaagse producten in ons lichaam terechtkomen. 

“PFAS zijn een groep van meer dan 4000 chemische stoffen die ‘forever chemicals’ worden genoemd omdat ze niet of nauwelijks afbreekbaar zijn in het milieu”, vertelt Annelies den Boer. 

Jacob de Boer legt uit hoe dat precies zit. Volgens de hoogleraar zijn PFAS-chemicaliën stoffen die gemaakt zijn uit koolstof en fluor. De binding van koolstof en fluor is zeer sterk. “Dat betekent dat je er eigenlijk hele mooie toepassingen voor hebt omdat je een stof hebt die nooit uit elkaar valt. Die geeft een glad oppervlak en kan tegen hoge temperaturen.” 

Heel handig, maar PFAS hebben grote nadelen. Ze zijn nauwelijks af te breken doordat ze zo stevig zijn en tegen hoge temperaturen kunnen. “Je moet echt wel boven de duizend graden gaan om te zorgen dat het uit elkaar valt”, zegt de hoogleraar. 

Producten met PFAS komen vaak terecht op de vuilstort of worden verbrand, maar dan op een te lage temperatuur. Jacob de Boer: “Een bankstel verbrandt, maar de PFAS niet. Die komen dan in de lucht, in de atmosfeer en dan kan het via regen weer neerkomen.” Als het dan vervolgens warm weer is, verdampt die regen en reizen de PFAS-chemicaliën weer verder. 

PFAS komen zo in de bodem en lucht en het oppervlaktewater terecht en daardoor ook in het kraanwater. Het wordt er namelijk niet volledig uitgefilterd, vertelt Jacob de Boer. Maar we krijgen het niet alleen binnen via het drinken van kraanwater. PFAS zitten ook in planten en groenten en dieren krijgen het binnen, door die met PFAS vervuilde planten te eten of water te drinken. Omdat het ophoopt in dieren, krijgen we het ook binnen via het eten van vlees, zuivel en vis. Daarnaast zitten in sommige pesticiden PFAS. Ook op die manier komt het in ons voedsel terecht, vertelt Annelies Den Boer. 

Soms is de manier waarop PFAS in ons milieu terechtkomen veel directer: sommige bedrijven lozen PFAS direct in het water. In België ontstond in 2021 grote commotie toen bleek dat chemiebedrijf 3M in Antwerpen jarenlang enorme hoeveelheden PFAS in de rivier de Schelde heeft geloosd. Het water bleek tot in Zeeland in Nederland vervuild met PFAS. In de Zembla-uitzending 'Het PFAS-schandaal' blijkt ook een Belgische afvalverwerker op amper 5 kilometer van de Nederlandse grens, PFAS loost in het water.

Daarnaast krijgen we het ook binnen via verpakkingsmateriaal. Uit onderzoek van stichting Tegengif en zeven andere Europese consumenten- en milieuorganisaties, blijkt dat wegwerpvoedselverpakkingen die in Europa op grote schaal worden gebruikt, vol zitten met PFAS. “Zelfs verpakkingen die als biologisch afbreekbaar worden bestempeld”, aldus Annelies den Boer. 

Net als in het milieu, breken PFAS in het menselijk lichaam nauwelijks af. Lange tijd was onduidelijk wat dat nou precies betekende voor de volksgezondheid, omdat er langdurige toxicologische experimenten voor nodig zijn om dat vast te kunnen stellen, zegt hoogleraar Jacob de Boer: “Aanvankelijk werd wel gevonden dat de stof kankerverwekkend was: nierkanker en teelbalkanker, maar dat was op zodanig niveau dat we dachten: je moet wel heel veel in het milieu brengen voordat je er last van krijgt.”

Tot een jaar of vier geleden. Toen is er een epidemiologisch onderzoek uitgevoerd. Een groep kinderen met veel PFAS in het bloed werd vergeleken met een groep kinderen met weinig PFAS in het bloed. En wat bleek? Het immuunsysteem werkte minder bij de kinderen met het hoge PFAS-gehalte. 

“In 2020 concludeerde de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) dat vier chemische stoffen die tot de PFAS-groep behoren er bij kinderen toe leiden dat vaccins minder goed werken”, vertelt Annelies den Boer. Hoogleraar Jacob de Boer vult aan: “Je kunt eerder ziek worden en je afweermechanisme is veel minder sterk.” Dat kan volgens de hoogleraar al gebeuren bij hele kleine hoeveelheden. Sinds de onderzoeken zijn de Europese normen veel strenger geworden. 

Een bedrijf dat werkt met PFAS heeft door die nieuwe norm al heel snel een probleem, want  vergunningen zoals deze in het verleden werden afgegeven, mogen niet meer met de nieuwe Europese regels, legt De Boer uit.  

Bij 3M in België bij Antwerpen gebeurde dat nog wel. Daar zijn jarenlang veel te grote hoeveelheden geloosd. “Als het eenmaal in het milieu zit, gaat het er niet uit. Omdat die binding van die koolstof en fluor zo sterk is heb je geen bacterie die het wil afbreken. Dus alles wat je in milieu brengt, daar gaat nooit meer wat af. Dat stapelt op. En daar moeten we ontzettend voor oppassen, want niet alleen wij krijgen er last van maar ook de volgende generaties.”

In het onderzoek naar Europese voedselverpakkingen en wegwerpservies inspecteerden Stichting Tegengif en de zeven andere Europese milieuorganisaties verpakkingen die gemaakt zijn van karton, papier en geperste plantaardige vezels. De verpakkingen waren afkomstig uit Nederland, Tsjechië, Denemarken, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. 

“Een derde bleek opzettelijk te zijn behandeld met PFAS om ze vet- en waterafstotend te maken. Bij overige verpakkingen werden sporen van PFAS aangetroffen als gevolg van verontreiniging met PFAS-chemicaliën in zowel de productie- als de toeleveringsketen. Dat waren heftige resultaten”, vertelt Den Boer. “We gooien deze verpakkingen na een paar minuten weg, maar zadelen generaties na ons op met de gevolgen.”

Maar hoe krijgen consumenten het vervolgens binnen? We eten immers niet de verpakkingen op. Toch zijn ze volgens Annelies den Boer een belangrijke blootstellingsbron voor mensen: “De PFAS lekken van de verpakking naar het voedsel. Vooral bij vet voedsel en juist in de fastfoodindustrie worden verpakkingen met PFAS veel gebruikt. En zo krijgen we het vervolgens binnen.” 

De fastfoodindustrie past vaak PFAS toe omdat de papieren of kartonnen verpakking anders door het vet en het vocht in elkaar zakt. “Maar er zijn altijd alternatieven te bedenken. Zo hebben ze bij veel pizzadozen al aanpassingen gedaan. Bijvoorbeeld door dubbellaags karton te gebruiken. Daardoor is de doos steviger”, vertelt Annelies Den Boer.

Stichting Tegengif en haar Europese partners dringen erop aan dat er een Europees verbod komt op alle PFAS. Denemarken heeft al sinds 2020 een verbod op PFAS in voedselcontactmaterialen, zoals verpakkingen. Maar wat kun je als consument doen? 

“Dat is best lastig”, geeft Den Boer aan. “Het zit bijvoorbeeld ook in veel elektronica die iedereen in huis heeft. Daar kun je niet veel aan doen. De producenten moeten dat er uiteindelijk uit halen.” De elektrische apparaten slijten na verloop van tijd en die deeltjes komen volgens Den Boer in huisstof terecht en dat kun je inademen of via huidcontact binnen krijgen. “Wat je wel kunt doen is dus regelmatig stofzuigen en moppen en ventileren.” Daarnaast zegt Den Boer dat je ook kunt opletten met wat je koopt. “Koop bijvoorbeeld PFAS vrije pannen, zonder antiaanbaklaag. Tegenwoordig zijn er genoeg alternatieven.” 

De stichting Tegengif heeft alle tips op een rij gezet. Voor meer informatie kun je ook terecht op de website van Tegengif. 

1. Eet minder fast food en verpakt voedsel. PFAS worden gebruikt in voedselverpakkingen van karton en papier om ze vetafstotend te maken en de chemicaliën kunnen van de verpakking in het voedsel migreren. Gebruik waar mogelijk herbruikbare verpakkingen.
2. Vermijd PFAS in kookgerei. Kies voor een PFAS vrije antiaanbaklaag of voor RVS of gietijzer.
3. Ga voor PFAS-vrije regen- en outdoor kleding. Je herkent ze aan de benaming PFC vrij of PFAS vrij.
4. Let op PFAS in cosmetica. Check de ingrediëntenlijst op chemicaliën met “fluoro” of PTFE in hun naam. Vermijd ook flosdraad met PTFE-coatings.
5. Eet zo veel mogelijk biologisch voedsel: sommige bestrijdingsmiddelen zijn ‘behandeld’ met PFAS, zo blijkt uit nieuw onderzoek.