Wat speelt er allemaal rondom Tata Steel? Een overzicht

Zembla maakte in 2008 een uitzending over Tata Steel. Voor het eerst uitten omwonenden van de staalgigant en deskundigen hun zorgen. Is het wel gezond om zo dicht bij deze fabriek te wonen? Sinds de uitzending zijn er talloze rapporten verschenen en tot op de dag van vandaag is er debat over de toekomst van de fabriek. In dit artikel zetten we de belangrijkste onderzoeken en ontwikkelingen op een rij.

Tata Steel, het vroegere Hoogovens, is de grootste staalfabriek van Europa en het grootste bedrijf in Nederland. Er werken meer dan 9000 mensen in 17 verschillende fabrieken waar ijzererts tot staal wordt omgesmolten. Staal voor de verpakkingsindustrie, voor auto’s, voor de bouw.

De staalfabriek in IJmuiden, die in 1918 werd opgericht, is nog steeds de grootste werkgever in de regio. Maar ook de grootste vervuiler. De fabriek is verantwoordelijk voor maar liefst zeven procent van de totale Nederlandse CO2-uitstoot.

In 2008 maakt Zembla een uitzending over de omgeving van de fabriek: Het gif van Corus (Corus is nu Tata Steel). In de uitzending wordt duidelijk dat de provincie veel te ruime vergunningen afgeeft voor de uitstoot van kankerverwekkende stoffen. De GGD constateert dat er in de omgeving meer kanker voorkomt dan elders in het land. De relatie tussen de kanker en de uitstoot van de fabriek kan niet direct worden bewezen, omdat er ook geen onderzoek naar is gedaan. Deskundigen waarschuwen er wel voor.

Bekijk de uitzending 'Het gif van Corus'

Naar aanleiding van de Zembla-uitzending start het RIVM in 2009 met het monitoren van de gezondheid in de regio. In samenwerking met de GGD doet het RIVM periodiek onderzoek naar de luchtkwaliteit en de gezondheid van de bewoners. Daarnaast voert het RIVM sinds 2009 tal van andere onderzoeken uit, bijvoorbeeld in in 2018 en 2019 naar de zogenoemde "grafietregens". Het RIVM concludeert dat deze ongewenst zijn voor de gezondheid.

In 2020 rapporteert de GGD over kanker in de regio en concludeert dat 25 procent meer longkanker voorkomt. Dit rapport raakt in opspraak, omdat de directeur van de GGD de naam Tata Steel uit een eerdere versie van het rapport heeft laten schrappen. Een onderzoek naar de totstandkoming van het rapport oordeelt later dat dat een terechte beslissing is geweest.

In 2020 verschijnt er een advies van de Gezondheidsraad. De raad informeert het kabinet over de gevaren van het gieten van ijzer en staal en zegt dat de stoffen die vrijkomen bij het proces kankerverwekkend zijn. 

Vanaf 2021 verschijnen er een aantal alarmerende onderzoeken. In april 2021 concludeert het RIVM dat mensen in de regio IJmond veel meer specifieke gezondheidsklachten hebben dan in de rest van Nederland. De luchtkwaliteit is volgens het onderzoek matig tot onvoldoende. Het RIVM vergeleek voor dit onderzoek huisartsgegevens uit de IJmond met die van andere industriële gebieden in Nederland en met het platteland.

Niet veel later, in september 2021 concludeert het RIVM dat er te grote hoeveelheden lood en kankerverwekkende stoffen in de omgeving van Tata Steel neerdalen. De hoeveelheid lood die werd gemeten, is op sommige plekken wel dertig keer hoger dan op andere plekken in Nederland. Dat is volgens het RIVM dusdanig hoog dat het ongewenst is voor de volksgezondheid. Langdurende blootstelling aan lood leidt tot neurologische ontwikkelingsstoornissen. Met name jonge kinderen, bij wie de hersenen nog in ontwikkeling zijn, lopen een risico, aldus het RIVM.

Begin 2022 komt het RIVM opnieuw met een onderzoek. In dit onderzoek heeft het RIVM geprobeerd te achterhalen waar de neergedaalde stof in de regio IJmond vandaan komt. Dat was in het eerdere rapport niet onderzocht. Het RIVM heeft de samenstelling van de neergedaalde stof geanalyseerd en concludeert dat een "aanmerkelijk deel" afkomstig is van Tata Steel. Daarnaast komt het RIVM tot de conclusie dat in de omgeving van de staalfabriek veel hogere concentraties schadelijke stoffen worden gemeten dan het bedrijf zelf rapporteert in milieuverslagen.

Voor het verschil in metingen geven de onderzoekers een aantal mogelijke verklaringen. Zo ontbreekt het in de uitstootcijfers aan gegevens over onderaannemers op het terrein van Tata, zoals het bedrijf Harsco. Ook is het mogelijk dat sommige uitstoot, vooral bij incidenten, wordt onderschat. Het treinverkeer op het terrein en de opslag en overslag van kolen en ertsen zijn ook mogelijke bronnen van uitstoot. 

Een andere factor die kan meespelen, is dat stoffen die veel eerder in de bodem terecht zijn gekomen opnieuw opwaaien. "Hierdoor kunnen hogere concentraties worden gemeten dan op basis van de uitstoot door Tata Steel verwacht zou worden."

Staatssecretaris Vivianne Heijnen van Infrastructuur en Waterstaat reageert op dit rapport. Volgens haar is door het onderzoek van het RIVM nu duidelijk dat de vervuiling in de omgeving van de hoogovens van Tata Steel komt. "Dat is natuurlijk een belangrijk gegeven. En daar moeten we nu wat mee", aldus Heijnen.

In juni 2022 verschijnt de derde en laatste gezondheidsmonitor van het RIVM. Daarin wordt opnieuw, net als in eerdere monitoren, geconcludeerd dat omwonenden meer last hebben van hart- en vaataandoeningen en een hoge bloeddruk dan mensen die elders wonen.

Het RIVM onderzocht hoe vaak bewoners in de regio IJmond tussen 2008 en 2019 voor het eerst medicijnen hebben gekregen voor bepaalde aandoeningen die te maken kunnen hebben met fijnstof en stikstofdioxide. Bij hart- en vaatziektes en hoge bloedruk vond het RIVM een significant verschil.

Lees hier alle onderzoeken van het RIVM naar de omgeving van Tata Steel

Ondertussen is de Onderzoeksraad voor de Veiligheid (OVV) ook een onderzoek gestart. Het resultaat wordt in 2023 gepubliceerd: het huidige stelsel biedt geen garantie dat de gezondheid van omwonenden voldoende wordt beschermd. De overheid zou burgers veel beter moeten beschermen tegen schadelijke uitstoot door bedrijven, adviseert de OVV.

Strafrechtadvocaat Bénédicte Ficq is een strafzaak begonnen tegen de staalgigant namens 1200 mensen en 8 stichtingen. Ze verwijt Tata Steel dat de fabriek willens en wetens kankerverwekkende stoffen blijft uitstoten die schadelijk zijn voor de gezondheid.

In De Vooravond geeft Ficq een toelichting.

Het Openbaar Ministerie kondigde in oktober 2020 aan Tata Steel te willen vervolgen vanwege de grafietregens, de giftige stofwolken waar zware metalen in zitten. Volgens het OM heeft Tata Steel er niet voor gezorgd de bron van de uitstoot vochtig en schoon te houden, zodat de stof niet ver kan verspreiden.

Op 8 februari 2023 deed de rechter uitspraak in de zaak: Tata Steel moet twee boetes betalen van in totaal 110.000 euro. "De rechtbank rekent het de staalproducent aan dat zij tekort is geschoten in haar verantwoordelijkheid naar haar omgeving toe in het secuur naleven van vergunningen en regelgeving", aldus een verklaring van de rechtbank.

Wie houdt er eigenlijk toezicht op wat Tata Steel uitstoot en of dat binnen de toegestane hoeveelheden is? De provincie Noord-Holland is verantwoordelijk voor de vergunningverlening, het toezicht en de handhaving op de fabriek. De Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied moet het toezicht uitvoeren. Maar het gaat te vaak mis.

Al in de Zembla-uitzending in 2008 blijkt dat de provincie veel te ruime vergunningen afgeeft voor de uitstoot van kankerverwekkende stoffen. Uit het rapport van de Randstedelijke Rekenkamer van begin 2021 lijkt dat het de afgelopen jaren behoorlijk heeft gerammeld wat betreft het toezicht door de Omgevingsdienst. Vergunningen werden te laat geactualiseerd en er werd niet tijdig ingegrepen bij overtredingen. Volgens de Rekenkamer draagt dit bij aan het wantrouwen van buurtbewoners.

Opvallend is dat een voormalig milieu-inspecteur van de Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied begin 2023 over is gestapt naar Tata Steel en daar aan de slag gaat als milieutechnoloog. Binnen de omgevingsdienst was de ambtenaar lid van het team dat toezicht houdt op de staalfabrikant. De overstap heeft tot veel ophef geleid onder omwonenden. De ervaren milieu-inspecteur was het aanspreekpunt voor omwonenden in Wijk aan Zee en IJmuiden.

Tata Steel is een van de grootste milieuvervuilers van ons land. 12 megaton CO2 stoot de fabriek jaarlijks uit. Is er eigenlijk nog wel ruimte voor een vervuilende staalfabriek in ons land?

Ja, zegt Marjan Minnesma, de voorvrouw van de milieuorganisatie Urgenda. Volgens Minnesma kan de fabriek in 2030 uitstootvrij werken. Tata zelf heeft de ambitie om in 2030 40 procent minder uit te stoten, maar Minnesma vindt dat het sneller moet. En het kan, volgens haar plannen. Als Tata het staal niet meer met behulp van steenkool of aardgas uit erts haalt, maar met waterstof, kan de fabriek zonder uitstoot van CO2 werken. In het BNNVARA-programma Vroege Vogels legt ze dit uit.

Luister naar de Vroege Vogels-uitzending met Marjan Minnesma

Tata Steel maakt eind 2021 bekend inderdaad in te zetten op aardgas en waterstof en de productie met kolen af te bouwen. Het bedrijf kiest voor de inzet van een technologie waarmee ijzer en staal wordt gemaakt op basis van aardgas of waterstof, uitgevoerd in combinatie met een of meer elektrische ovens. Eerder had vakbond FNV een plan gemaakt voor de vergroening van de fabriek.

Milieuorganisatie Mobilisation for the Environment (MOB) heeft weinig vertrouwen in de verduurzamingsplannen. "Het lijkt erop dat het bedrijf niet in staat is om zijn stikstofuitstoot drastisch terug te brengen en tijdig te vergroenen", zegt oprichter van MOB en chemicus Johan Vollenbroek. Volgens MOB is Tata veel te laat begonnen met verduurzamingsplannen en kan Tata geen groene waterstof gebruiken: "Als Tata Steel groen gaat produceren is daar alle groene stroom in heel Nederland voor nodig, zelfs inclusief die van alle zonnepanelen op privé daken."

Vollenbroek won in 2019 de rechtszaak tegen het stikstofbeleid van de overheid. In januari 2022 maakt hij bekend dat zijn milieuorganisatie de juridische strijd aangaat met Tata Steel. Als eerste zet heeft MOB het provinciebestuur van Noord-Holland verzocht om intrekking van de natuurvergunning van het grote staalbedrijf. Het uiteindelijk doel is om de fabriek te sluiten.

Ook Milieudefensie vindt de plannen voor vergroening van Tata Steel niet ambitieus genoeg. Het kan sneller, vindt de organisatie. De milieuorganisatie wil de fabriek niet sluiten, want staal is nodig voor bijvoorbeeld windmolens. Milieudefensie pleit voor een nationalisatie: "De Nederlandse overheid moet een belang nemen in ‘onze’ staalfabriek Tata. Dan kan zij de regie nemen in de energietransitie, die door de oorlog in Oekraïne nu nog harder nodig is", zegt directeur Donald Pols in maart 2022 in een verklaring.

In het programma Khalid & Sophie in september 2021 praat Zembla-journalist Ton van der Ham met omwonenden en werknemers over de toekomst van de staalfabriek.

Kijk Khalid & Sophie over de toekomst van Tata Steel

Op 15 juni 2022 schrijft staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat Vivianne Heijnen een brief aan de Tweede Kamer. Ze schrijft dat ze het zorgelijk vindt dat inwoners van de regio IJmond, de omgeving van de fabriek, te maken hebben met een minder goede gezondheid. Ze refereert daarmee aan de meest recente gezondheidsmonitor van het RIVM en de GGD.

De staatssecretaris schrijft dat Tata Steel de afgelopen tijd verschillende maatregelen heeft genomen om gezondheidsschade voor omwonende tegen te gaan, maar dat de effecten daarvan nog niet in de gezondheidsmonitor zijn terug te zien. Het ministerie gaat met de IJmondgemeentes en het RIVM praten om te bepalen op welke manier de gezondheidsmonitor een vervolg kan krijgen.

Het RIVM doet opnieuw onderzoek naar stof dat neerdaalt rond de fabriek. "Het is van belang om in de gaten houden hoeveel stoffen er aanwezig zijn in de leefomgeving van omwonenden en of de situatie verbetert", zei de staatssecretaris.

Op 16 november 2022 komen de resultaten van het herhalingsonderzoek naar buiten. Stof dat neerdaalt in de dorpen rond Tata Steel is nog steeds sterk verontreinigd, concludeert het RIVM. Het bevat relatief hoge concentraties van zogeheten PAK's en metalen als lood. Hoewel het staalbedrijf diverse maatregelen heeft genomen, ziet het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) hier nog geen vooruitgang in. Metingen die het instituut in 2022 heeft gedaan, laten vergelijkbare resultaten zien als in 2020.

In juni 2023 plaatst de Omgevingsdienst Noorzeekanaalgebied twee kooksgasfabrieken van Tata Steel per direct onder verscherpt toezicht. Er werden de afgelopen tijd veel meer emissies naar de lucht geconstateerd. Ook werd er meerdere keren een last onder dwangsom opgelegd aan het bedrijf. Er is nu een camera geplaatst om de uitstoot de monitoren. Daarnaast onderzoekt de omgevingsdienst de mogelijkheid om de vergunningen voor de verouderde kooksgasfabrieken in te trekken. Ook moet Tata Steel een verbeterplan opstellen. 

In september 2023 publiceert het RIVM een rapport waarin voor het eerst op grote schaal een direct verband wordt gelegd tussen de uitstoot van Tata en gezondheidsklachten van omwonenden. Met name Tata’s uitstoot van fijnstof en stikstofoxiden en de hinder door stof, stank en geluid vergroten de kans op gezondheidseffecten.

Naar verwachting leven bewoners van Wijk aan Zee gemiddeld 2,5 maand korter door de blootstelling vanaf het Tata-terrein. Ook leidt de uitstoot tot een grotere kans op longkanker. Ongeveer 4% van de toekomstige gevallen van longkanker in Wijk aan Zee is toe te schrijven aan de huidige uitstoot van fijnstof. De blootstelling aan stikstof vergroot de kans op astma bij kinderen. Ongeveer 3% van toekomstige gevallen in Wijk aan Zee hangt met de uitstoot samen. Ook de hinder door stof, stank en geluid van bedrijven kan leiden tot gezondheidsklachten zoals stress en hart- en vaatziekten.

TV-programma EenVandaag duikt in het najaar van 2023 een oud onderzoek op, waaruit blijkt dat al in 1975 bekend was dat er een hoge concentratie vervuilende stoffen in de lucht zat rond het terrein van Wijk aan Zee. Een onthullend en schokkend rapport, zegt hoogleraar preventieve geneeskunde Onno van Schayk van Maastricht University in EenVandaag. “Omdat het heel duidelijk laat zien dat er in de omgeving van de staalfabriek dagelijks kankerverwekkende stoffen in de lucht zaten.”