Waarom Nederland het dictatoriale regime in Rwanda financiert

Nederland heeft sinds de jaren 90 van de vorige eeuw miljoenen gestoken in de wederopbouw van het rechtssysteem in Rwanda. Er zijn rechtbanken en gevangenissen gebouwd. Een succesverhaal, zo lijkt het, maar critici schetsen een heel ander beeld. In dit artikel lees je alles wat Zembla ontdekte in het onderzoek naar de financiële steun van Nederland aan Rwanda. 

Kijk hier de uitzending ‘Dictatuur geen bezwaar’

Het is 1994. Er heerst een grimmige sfeer tussen de bevolkingsgroepen van de Hutu’s en de Tutsi’s. Tutsi’s voelen zich onderdrukt door de Hutu’s die het op dat moment voor het zeggen hebben. In april slaat de vlam in de pan. Hutu-extremisten hebben dan via hun radiozenders een giftige atmosfeer van haat tegen de Tutsi’s gecreëerd. 

Honderdduizenden Tutsi’s worden doodgeschoten en met kapmessen vermoord. Vaak door hun eigen buren en dorpsgenoten. Veel Hutu’s die niet mee willen doen met het moorden, worden ook gedood. De wereld doet niets om de massamoord te stoppen. Tot grote afschuw van Jan Pronk, op dat moment minister van Ontwikkelingssamenwerking. 

Pronk is de eerste buitenlandse hoogwaardigheidsbekleder die tijdens de genocide naar Rwanda gaat. Hij zegt over die tijd tegen Zembla: “Ik vond dat ik er naartoe moest. De ellende die ik toen heb gezien staat nog steeds op mijn netvlies. Honderden lichamen die stroomden in de grensrivier. Sommigen zonder ledematen of zonder hoofd… Dood en verderf.”

Er volgt een korte burgeroorlog. De genocide komt ten einde als RPF, de rebellenbeweging van de Tutsi’s, de macht grijpt. Leider van de beweging is Paul Kagame. Na de overwinning van de RPF neemt Jan Pronk een belangrijke beslissing. Nederland moet Kagame grootschalige hulp gaan bieden, vindt hij: “Ik had een heel goed contact met Kagame. Ik heb hem heel veel gesproken.” Pronk bood aan om Rwanda te helpen met de gevangenen. Dat waren op dat moment zo’n honderdduizend man die beschuldigd werden van genocide. Pronk: “En we hebben geholpen bij de opbouw van de rechtsstaat. Alle rechters en alle advocaten waren gevlucht of vermoord. Het moest helemaal opnieuw beginnen.”

Lees ook: Nederland bleef ‘dictatoriaal Rwanda’ ondanks mensenrechtenschendingen financieel steunen

Pronk spande zich enorm in en heeft op die manier ook de rest van de internationale gemeenschap overtuigd dat Rwanda hulp nodig had, vertelt de Belgische hoogleraar Filip Reyntjens, een van de bekendste Rwanda-deskundigen. Hij onderzoekt na de genocide de internationale steun voor het nieuwe regime. 

Kagame bouwt mede dankzij Nederlandse steun een nieuwe rechtsstaat waar eenheid en vrede heersen. Althans, zo lijkt het aan de buitenkant. Maar in de loop van de jaren groeit de kritiek op dat nieuwe Rwanda. De rapporten over mensenrechtenschendingen stapelen zich op. Reyntjens zegt daarover: “Dat er geen perfecte democratie tot stand kwam in die eerste jaren is perfect begrijpelijk, maar er werden geen stappen in die richting gezet, integendeel. Kagame heeft gekozen voor een autocratisch autoritair regime. Het is een dictatuur.”

Dat beeld beaamt ook Michela Wrong. Ze werkte jarenlang als correspondent in Afrika en schreef vorig jaar het boek ‘Do not Disturb’, waarin ze een onthutsend beeld schetst van het Rwandese regime. 

Volgens Wrong weet Kagame zich in het buitenland ontzettend goed te presenteren: “Er zijn enorme bedragen besteed aan het creëren van dit narratief. Mensen trappen er allemaal in.” Een van de methoden die de Rwandese overheid daarvoor gebruikt is sports washing. Zo betaalt het regime volgen Wrong miljoenen aan profvoetbalclub Arsenal. In ruil daarvoor dragen de spelers van Arsenal op het veld een shirt met daarop de tekst ‘Visit Rwanda’. “Ze gebruiken sport en sporthelden om het imago van het land op te poetsen”, legt Wrong uit.

Nederland heeft de afgelopen decennia bijna 140 miljoen euro overgemaakt aan Rwandese doelen, blijkt uit ons onderzoek. In de lijst met Nederlandse uitgaven staan opvallend veel bedragen voor trainingen van rechters en advocaten. Op papier ziet het er goed uit, die Nederlandse trainingen over onafhankelijke rechtspraak. Maar hoe staat het met de praktijk? 

Bekijk de lijst met geldbedragen waarmee de Nederlandse overheid Rwandese projecten steunde

Volgens Jean Marie Micombero, een voormalig topambtenaar en militair rechter uit Rwanda, heeft de financiële hulp van Nederland weliswaar gezorgd voor gekwalificeerd personeel en goede infrastructuur, maar is er in Rwanda “geen onafhankelijke rechtspraak” te vinden. Dat komt, zegt Micombero, omdat het in het land ontbreekt aan “politieke wil” voor echte, onafhankelijke rechtspraak. In 2011 vluchtte Micombero vanuit Rwanda naar België, omdat zijn loyaliteit door het regime in twijfel werd getrokken. Hij kreeg signalen dat zijn leven gevaar liep.

Robert Croll, toenmalig president van een Nederlandse rechtbank, was een van de mensen die trainingen gaf in Rwanda. Hij gaat in 2014, op verzoek van Buitenlandse Zaken, naar Rwanda om de overheid te adviseren over onafhankelijke rechtspraak. Tegenover Zembla vertelt hij voor het eerst zijn verhaal. “Ik dacht dat ik het verschil ging maken.”

Maar al snel komt hij erachter dat er weinig met zijn adviezen wordt gedaan. “Op een gegeven moment dacht ik: dit is gewoon bezigheidstherapie. Ik zit hier voor de schone schijn. Ik denk dat Rwanda op papier een rechtsstaat is, maar in de praktijk niet. Ik heb het hier heel specifiek met de toenmalig ambassadeur over gehad, die zei: de beleving van een rechtsstaat en een democratie is hier gewoon anders.”

Als hij na een jaar terugkeert in Nederland gaat Croll ervan uit dat hij verslag moet doen bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken, maar er gebeurt niks. “Het is gewoon raar. Als je iemand uitzendt, dan wil je toch horen hoe, wie, wat en waar? En je wil tenminste een rapport hebben van: wat kunnen we beter doen?” Het ministerie van Buitenlandse Zaken gaat niet in op onze vragen over oud-rechtbankpresident Robert Croll.

Naast de rechtsstaat steunt Nederland ook de onafhankelijke journalistiek in Rwanda. Zo geeft de ambassade jaarlijks 80.000 euro aan PANOS, een organisatie die talkshows online uitzendt.

Volgens Reporters without Borders is het al jaren zeer slecht gesteld met de onafhankelijke media in Rwanda. Kritische journalisten verdwijnen in de gevangenis, en sommigen worden zelfs vermoord, vertelt Michela Wrong. “De pers is heel erg onderdanig. Alle onafhankelijke kranten is het zwijgen opgelegd. En je ziet ook hoe Kagame op heel sinistere, berekende wijze, zijn invloed laat gelden om zowel in het buitenland als in eigen land dissidenten de mond te snoeren.”

Lees ook: Hoe maak je een journalistiek verhaal in een dictatuur?

PANOS moet voorzichtig te werk gaan. Na de genocide zijn strenge mediawetten ingevoerd. Zo vertelt een PANOS-journalist ons dat ze geen oppositieleden mogen uitnodigen. Als reden wordt gegeven: ‘Deze mensen zijn tegen de regering en willen de regering in de media beledigen.’

Het ministerie van Buitenlandse Zaken laat weten dat achter de schermen met Rwanda wordt gesproken over mensenrechten en persvrijheid. Maar dat is volstrekt onvoldoende, vindt Michela Wrong. “Dit soort berichten tonen aan dat ambassadefunctionarissen te hecht zijn geworden met de regering daar. Ambassadeurs en diplomaten zijn uiterst tactvol. Het is een grote schande dat Nederland niet z’n beschikbare middelen inzet. Juist zo’n grote geldschieter heeft enorm veel politieke macht en invloed.” 

Lees hier al het wederhoor van het ministerie van Buitenlandse Zaken

De mening van Jan Pronk over zijn voormalige vriend Kagame is de laatste jaren radicaal veranderd. “Ik stel dat de door Nederland opgebouwde rechtsstaat de toets der kritiek niet meer kan doorstaan. Rechters staan onder druk. Getuigen staan onder druk. Het is buitengewoon treurig dat dat onvoldoende goed is begeleid. En de verantwoordelijkheid ligt bij degenen die de beslissingen nemen, en dat is de top in Den Haag.”

​​Buitenlandse Zaken zegt voortdurend gesprekken te voeren met Rwanda over verbetering van de rechtsstaat en over de beperkte ruimte voor de oppositie. Maar ook binnen het ministerie is er kritiek. De eigen Inspectie van Buitenlandse Zaken schrijft al in 2008 dat ‘Nederland zich bijzonder coulant opstelt tegenover de autoritaire regering’. En dat ‘wie rechtbanken bouwt ook moet toezien op de eerlijkheid van de processen die daarbinnen plaatsvinden.’

Oud-rechtbankpresident Croll: “Dat begrijp ik en daar ben ik het ook heel erg mee eens. Als Nederland daaraan wil subsidiëren moeten ze dat vooral doen, maar verkondig dan niet dat dat ontwikkelingsgeld is wat besteed wordt aan een vreedzame rechtsstaat.”

Waarom oefent Nederland niet meer druk uit, vragen we aan Rwanda-deskundige Reyntjens. “Als men zou optellen wat Nederland allemaal aan bilaterale hulp aan Rwanda gegeven heeft de laatste 25 jaar.. Het perspectief dat dit verloren geld is, willen jullie gewoon niet onder ogen zien. Dus met andere woorden: dit moet lukken, dit moet een succesverhaal zijn. Alles wat afbreuk doet aan dat prachtige beeld van het succesvolle Rwanda, kan je zelfs niet in overweging nemen.”

Tijdens een staatsbezoek in 2015 laat Paul Kagame weten dat hij vanaf 2020 geen geld meer nodig heeft van Nederland. Het ministerie van Buitenlandse Zaken zegt daarom in 2023 te stoppen met de financiering van de justitiële sector in Rwanda.

Kijk hier de hele uitzending ‘Dictatuur geen bezwaar’:

Abonneer je op onze podcast waarin de journalisten van Zembla je meenemen in hun onderzoek.