Viroloog die werkt aan coronavaccin: virusremmer had er allang kunnen zijn

Nog geen drie maanden geleden, vlak na de corona-uitbraak, zetten Chinese teams de genetische code van het coronavirus online. Sindsdien zijn tientallen bedrijven bezig om een vaccin tegen het virus te ontwikkelen, waaronder het team onder leiding van viroloog Johan Neyts van het Rega-instituut van de Universiteit Leuven.

In Zembla besteden we aandacht aan de Belgische strijd tegen corona. Vlaamse onderzoeksjournalisten van Pano volgden midden maart de zoektocht van Johan Neyts naar een vaccin tegen het coronavirus.
  
Johan Neyts vertelt aan Zembla hoe het nu gaat met de ontwikkeling van het vaccin en de virusremmers op zijn lab. 

Heeft u nog tijd om te slapen?
‘Af en toe wel hè, anders ga je dood, maar het zijn lastige tijden. Maar wij hebben als onderzoekers in die zin een luxepositie, want wij zitten veilig in tegenstelling tot artsen en verpleegkundigen. Alle lof en applaus voor die mensen.’

In de Pano-reportage zien we u en uw team hard aan het werk om een prototype vaccin klaar te hebben. Hoe staat het daar nu mee?
‘Niemand van de 30 à 35 teams die wereldwijd bezig zijn met een prototype vaccin kan echt zeggen dat ze ‘klaar’ zijn. Anderzijds gaat alles nu wel ontzettend snel; er lopen nu ontwikkelingen parallel die normaal niet parallel zouden lopen. In mijn eigen lab hebben we op dit moment zeven varianten van een prototype gemaakt. We zijn nu aan het bestuderen welke daarvan de beste is die we willen verder ontwikkelen. In dat stadium zitten we nu.’

In de reportage ‘Cordon rond corona’ laat Johan Neyts in het proefdierlab zien dat het team ontdekt dat hamsters een ziektebeeld ontwikkelen die te vergelijken is met een mens. De reactie van hamsters op de infectie is daarom betrouwbaarder dan die van muizen. De hamsters worden momenteel getest op de zeven varianten van het prototype vaccin. “Uiteraard zijn we nog lang niet klaar zodra de beste gekozen is. Het is een proces van lange adem.”

‘In ons geval gaat het nog een aantal weken duren voordat we de beste van de zeven hebben opgepikt. Maar er zijn ook teams wereldwijd bezig die andere technologieën gebruiken om een vaccin te ontwikkelen. Het is goed dat niet iedereen dezelfde technologie gebruikt, want dan leg je al je eitjes in één mandje. En stel dat er maar één bepaalde technologie zou worden ontwikkeld waarna in klinische studies bij de mens zou blijken dat die onvoldoende werkt, dan is de kogel verschoten en liggen er geen andere mee klaar.’

In de ontwikkeling van een vaccin zijn meerdere fasen. In een onderzoekslab wordt het prototype vaccin ontwikkeld die ook op proefdieren wordt getest. Als dat allemaal goed verloopt moeten er vervolgens een aantal dosissen worden gemaakt voor de eerste studies bij de mens. Dit moet volgens de officiële ‘good medical practice’-manier worden geproduceerd.  Dat gebeurt in een andere faciliteit met streng opgelegde normen van de overheid, waarbij er bijvoorbeeld wordt gelet op zuiverheid, kwaliteit en de dosis voor de toediening. Dit is voordat men aan de ‘fase 1-studie’ voor een kandidaat-vaccin begint. In deze fase wordt het experimentele vaccin getest op gezonde vrijwilligers. En uit deze studie moet bijvoorbeeld blijken dat het vaccin heel veilig is na toediening.
 
Twee van de teams die een andere technologie gebruiken zijn onder andere het bedrijf Moderna uit de Verenigde Staten en het bedrijf CureVac uit Duitsland. Zij gebruiken de mRNA-technologie om synthetisch het vaccin te maken. Ze spuiten een stukje van de genetische code van een eiwit van het virus in. Dit geeft de cellen van het lichaam de opdracht dit specifieke viraal eiwit aan te maken. De bedoeling is dat die eiwitten een immuunreactie opwekken die vervolgens een binnenkomend virus onschadelijk maakt. Het is een relatief eenvoudig te produceren methode, waardoor zij binnenkort al aan de slag kunnen met fase-1: het testen op gezonde vrijwilligers.

‘We gaan van dag tot dag vooruit. Het is een complex onderzoek wat soms moeilijk is in te beelden. De directeur van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hoopt dat er tegen de zomer van 2021 een vaccin zal zijn. Er is nog nooit een vaccin van 0 tot nu, in zo’n korte tijd, in elkaar geknutseld. Het zou dus al een uitzonderlijke situatie zijn als het er volgend jaar is, maar ik heb goede hoop dat het lukt.

Het is daarom van belang dat we met veel andere teams aan de start van de race zijn begonnen en proberen met z’n allen zo snel mogelijk te zijn. We zijn met 7,6 miljard mensen op deze planeet en een groot deel van onze aardbewoners moet worden gevaccineerd. Met één technologie ga je het dus niet redden, ook niet omdat daar niet voldoende productiecapaciteit voor is vrij te maken. Dus u begrijpt: we hebben een hele batterij nodig van vaccins en vaccinproducenten.’

Hoe lang duurt het normaal gesproken, als er geen coronacrisis is, om een vaccin te ontwikkelen?
‘Normaal gesproken duurt een vaccinontwikkeling minstens tien jaar, daarom is binnen anderhalf jaar tijd een vaccin ontwikkelen waanzinnig snel. Het stemt wel tot nadenken, want een vaccin is pas te maken op het moment dat de vijand ten tonele is verschenen. Je bent dus altijd te laat bij de uitbraak van een nieuw virus, zoals nu ook blijkt.’

Als het normaal tien jaar duurt om een vaccin te ontwikkelen en het nu in anderhalf jaar tijd wordt klaargestoomd, worden er dan geen belangrijke stappen overgeslagen?
‘Nee, het doet niet af aan de veiligheid. Er wordt heel streng op toegezien voordat het op mensen wordt getest. In Europa is dat bijvoorbeeld de European Medicines Agency (EMA) die het controleert, in België is dat federaal agentschap voor geneesmiddelen en gezondheidsproducten (fagg) en in Nederland is dat het College ter beoordeling van geneesmiddelen. En dat is maar goed ook, want niemand wil dat cowboys zomaar vaccins gaan ontwikkelen.

Er worden geen medische risico’s genomen, maar wel financiële risico’s. Zo wordt er veel geïnvesteerd in de productie van de prototype vaccins voor fase-1 studies, nog voordat men weet dat het wetenschappelijk voldoende gaat zijn om aan de fase-1 studies met de mens te beginnen. Veel investeringen kunnen dus verloren gaan.’
 
We hebben dus op dit moment geen vaccins tegen het coronavirus, hoe staat het ervoor met de antivirale geneesmiddelen om de infectie te bestrijden?
‘Op dit moment gaan er veel mensen dood en hebben we geen antivirale middelen. Het moet goed mogelijk zijn om hele krachtige remmers te ontwikkelen van corona’s, zoals dat ook het geval is tegen hiv. Mensen die toen ten dode waren opgeschreven, zijn nu gezond te houden met een pil per dag. Maar voor corona’s hebben we dat niet en dat is heel jammer.
 
Na de SARS-uitbraak in 2003 hadden we zeventien jaar de tijd gehad om een virusremmer te ontwikkelen, vervolgens kwam de MERS-uitbraak in 2012, dus waarom zou zo’n uitbraak niet nog een derde, vierde of zelfs vijfde keer kunnen gebeuren? Maar er werd niets ontwikkeld.’
 
Dit is van belang om te weten, omdat SARS en MERS binnen de familie van coronavirussen vallen. Binnen de ‘coronafamilie’ zijn er zes varianten die mensen infecteren. Naast SARS en MERS zijn er nog vier ‘brave neven’ van de familie. Die veroorzaken eenvoudige verkoudheden - 5 à 10 procent van verkoudheden wordt dus veroorzaakt door corona’s.

‘Het was daarom perfect mogelijk geweest om op basis van de zes leden van de familie – die we al kenden - breedwerkende remmers te ontwikkelen tegen het coronavirus. Als we tijdens de eerste weken van de uitbraak in China virusremmers hadden gehad, dan konden zieke mensen en mensen die in contact stonden met coronapatiënten, behandeld worden. Samen met quarantainemaatregelen had je de uitbraak in het begin de kop kunnen indrukken. Dan was het een klein vlammetje geweest dat we konden uitblussen, maar nu zitten we met een wereldwijde uitslaande brand en is het eigenlijk niet meer mogelijk om die nog te blussen.’

Waarom is er niet voor gezorgd dat we een antiviraal middel op de plank hadden liggen, als het wel mogelijk was?
‘Er was geen markt voor. De vier ‘brave neefjes’ van corona veroorzaken wat verkoudheden, maar het was voor bedrijven geenszins interessant om er iets tegen ontwikkelen. Het kost honderden miljoenen euro’s en er is totaal geen terugverdienmodel. Daarom is het de bedrijven ook niet kwalijk te nemen. Eigenlijk was het aan de wereldleiders om te zeggen: er is een dreiging voor de mensheid, we moeten een virusremmer ontwikkelen. Dit zou vervolgens gecoördineerd moeten worden door de WHO. Maar dit heeft men nooit willen inzien, het leek niet dringend. Maar zoals je nu ziet, was dat een verkeerde inschatting. En dit mag nooit meer gebeuren.’

Dus er zijn momenteel geen vaccins en ook geen antivirale middelen, wat is op korte termijn wel te gebruiken?
‘De komende weken, maanden roeien we met de riemen die we hebben. We zoeken nu in alle actieve bestanddelen van alle bestaande medicijnen en nog vele andere stoffen of er toevallig iets tussenzit dat mogelijk de vermenigvuldiging van het virus wat afremt. Dus we testen duizenden en duizenden stoffen.

Een malaria-, en een ebolaremmer staan nu in de belangstelling. Vooral het ebolamiddel leek wat te werken, zo werd in proefdieren aangetoond. Momenteel lopen er enkele studies internationaal naar in hoeverre het bij mensen werkt.

We zijn ook op zoek naar andere middelen die werkzaam zijn, want miljoenen mensen gaan ziek worden. Stel dat één middel werkzaam is dan is de productiecapaciteit wederom beperkt. We kunnen niet alleen naar Nederland en België kijken, dus we hebben meerdere medicijnen nodig die hopelijk een beetje werken. Het blijven oplapmiddelen totdat we hele krachtige specifieke remmers hebben, maar dat gaat een aantal jaar duren.’

Dus naast de ‘oplapmiddelen’ gaat een antiviraal middel tegen het coronavirus er niet eerder zijn dan het vaccin? 
‘Nee.’

Johan Neyts pleit al jaren voor het ontwikkelen van virusremmers voor de verschillende virusfamilies die kunnen opstaan. Samen met Nederlandse collega’s Eric Snijder (Leids Universitair Medisch Centrum) en Frank van Kuppeveld (Universiteit Utrecht) wil hij dat er antivirale middelen klaarliggen. Recent was er nog het Zikavirus dat schadelijk kan zijn voor het ongeboren kind. ‘Dit virus verscheen plotseling en dat kan ook het geval zijn bij andere ziekten. Daarom moet onze les nu geleerd zijn. Medicijnontwikkeling duurt veel te lang als het begint te branden, dus we moeten veel eerder met een antiviraalmiddel klaarstaan om de boel te onderdrukken.’

Bekijk hier de reportage 'Cordon rond Corona':