Vier vragen over het enorme medicijntekort

Het medicijntekort was in 2023 hoger dan ooit: 2292 keer was een geneesmiddel minstens twee weken niet beschikbaar. In 2022 – ook al een jaar met grote medicijntekorten - ging het om 1514 keer. Het gaat al langere tijd niet goed met de beschikbaarheid van medicijnen, maar waar ligt dat aan? In dit artikel leggen we het je uit aan de hand van vier vragen.

Fabrikanten en groothandels hebben geen ruime voorraad meer van geneesmiddelen, omdat een grotere opslag meer geld kost. Als er problemen zijn in de keten (kwaliteitsproblemen of een grotere vraag naar een medicijn) ontstaat er dus direct een tekort, dat door die kleine voorraad moeilijk op te vangen is. 

De afgelopen decennia zijn we steeds afhankelijker geworden van landen in Azië voor onze medicijnen, omdat de productie uit Europa voor een groot deel naar lagelonenlanden is verplaatst. Grondstoffen voor medicijnen komen met name uit China en pillen worden grotendeels in India in elkaar gedraaid. In de Zembla-uitzending ‘Medicijnmacht China’ (2019) vertelt Chris Oldenhof, oud-manager bij het Nederlandse farmaceutisch bedrijf Gist-Brocades, hoe hij de overheid de afgelopen decennia meerdere keren waarschuwde voor die verschuiving.

Oldenhof: “We ontdekten dat de overheid zich er eigenlijk niet bewust van was. Mensen bij de overheid zitten toch vrij ver van de handel af. En wij waren zo ongeveer de eerste boodschappers die naar de overheid toe zijn gestapt. Wij hebben gezegd: de meeste grondstoffen komen uit China. En jullie moeten wat doen, want het gaat helemaal niet goed.” Veel medicijnfabrieken in Nederland en in de rest van Europa zijn verdwenen als gevolg van die verschuiving en het is moeilijk om die productie weer op gang te krijgen. 

Ook is er een relatie tussen de prijs van geneesmiddelen in Nederland en de tekorten. In Nederland zijn geneesmiddelen - vooral medicijnen zonder patent - goedkoper dan in de landen om ons heen. Dat de prijzen hier zo laag zijn, komt door overheidsregels. Ook proberen zorgverzekeraars zo goedkoop mogelijk in te kopen. Dit leidt ertoe dat fabrikanten liever hun medicijnen verkopen aan Duitsland of België. Daar krijgen ze immers meer geld voor hun product. Het geneesmiddelentekort is een wereldwijd probleem, maar Nederland staat hierdoor wel achteraan in de rij op het moment dat een geneesmiddel weer geproduceerd wordt.    

Het gaat onder andere om verschillende soorten antibiotica, pijnstillers, oogdruppels, middelen tegen maagzuur en medicijnen voor diabetes, epilepsie, en hartkwalen. Voor een actueel overzicht kun je deze website raadplegen. Hier worden alle tekorten bijgehouden door apothekersorganisatie KNMP. 

Zij spreken van een tekort als een medicijn minstens twee weken niet beschikbaar is. Aan het eind van elk jaar doet KNMP een inventarisatie en maakt de organisatie bekend om hoeveel tekorten het in totaal gaat, maar halverwege 2023 luidde KNMP al de noodklok. Dat bleek terecht, want een paar weken geleden werd bekend dat het tekort nog nooit zo hoog was als in 2023.

De tekorten kunnen grote gevolgen hebben: soms moet een behandeling tijdelijk of helemaal gestopt worden. Het kan zelfs leiden tot levensgevaarlijke situaties. Patiënten moeten soms medicijnen uit apotheken in het buitenland halen, al is niet iedereen in staat om in het buitenland te zoeken of om medicijnen die niet door Nederlandse verzekeraars worden vergoed, uit eigen zak te betalen.

Vaak is er wel een alternatief medicijn dat de apotheker mee kan geven, maar dat kan vervelende bijwerkingen geven. Zembla sprak met epilepsie-patiënt Marianne, die door vervangende medicatie last krijgt van vervelende bijwerkingen. Ook heeft ze steeds vaker last van haar epilepsie:

De overheid wil al langer een ‘ijzeren voorraad’: in 2019 kondigde Bruno Bruins, toenmalig minister van Medische Zorg hiervoor een plan aan. Met de aanleg van de voorraad zou naar verwachting 85 procent van de tijdelijke geneesmiddelentekorten opgevangen kunnen worden, stelde de minister destijds. Het zou gaan om een voorraad van vijf maanden en de aanleg ervan zou in 2020 van start gaan. In de uitzending ‘Medicijnmacht China tijdens de coronacrisis’ (2020) vertelde Ludwig Castelijns, destijds directeur van medicijngroothandel Mosadex, dat de voorraad er nog steeds niet was en dat ‘men ging bakkeleien over wie dat moest gaan betalen’.

De voorraadverplichting ging uiteindelijk in op 1 januari 2023. Volgens het ministerie van VWS heeft ‘‘afstemming met het veld over de invulling en het aanleggen van de voorraad tijd gekost”. Groothandels lopen volgens het ministerie van Volksgezondheid nog aan tegen het praktisch uitvoerbaar maken van het aanleggen van een voorraad. Van de voorraadverplichting van vijf maanden, bleef vier - en in sommige gevallen twee - weken over. Waarom? Het ministerie stelt dat er “zorgen kwamen vanuit het veld” over de oorspronkelijke hoogte van de verplichte voorraad. Nederland zou dan volgens het ministerie uit de pas lopen met Europa. Dat de ijzeren voorraad nog maar weinig effect heeft gehad mag duidelijk zijn: het tekort was nog nooit zo hoog als in 2023. Overigens zal de inspectie pas vanaf dit jaar gaan handhaven of groothandelaren voldoen aan de verplichting.

Het ministerie stelt dat de ijzeren voorraad is bedoeld als buffer om kortstondige tekorten op te vangen. “Het zal geen tekorten oplossen.” Maar wat dan wel? Deskundigen pleiten er al langer voor om de productie weer terug naar Europa te halen. De Europese Commissie wil komend jaar onderzoeken hoe groot de capaciteit is om in Europa zelf belangrijke medicijnen te produceren.

In Nederland sprong de overheid bij toen Apotex, een van de laatste fabrieken in Nederland waar nog generieke medicijnen gemaakt worden, dreigde zijn deuren te sluiten. De fabriek werd in 2017 overgenomen door het Indiase bedrijf Aurobindo. Die besloot in 2020 de fabriek te sluiten, omdat het weinig rendabel was. Daarop besloot het kabinet 6,7 miljoen euro te steken in start-up InnoGenerics die met een plan kwam om de fabriek over te nemen. Ook hen lukte het niet om de fabriek rendabel te krijgen: in januari 2023 ging InnoGenerics failliet, maar maakte daarna een doorstart met behulp van overheidssteun en een overname door Ofichem Groep, een leverancier van grondstoffen voor medicijnen.