Spoorwerkers jarenlang blootgesteld aan kankerverwekkend kwartsstof

Spoorwerkers worden al zeker tien jaar lang blootgesteld aan te hoge concentraties kankerverwekkend kwartsstof. Dat blijkt uit vertrouwelijke onderzoeksrapporten die in opdracht van ProRail en de spooraannemers zijn gemaakt en in het bezit zijn van Zembla. Kwartsstof kan vrijkomen tijdens werkzaamheden met spoorballast, dat zijn de stenen die op het spoor liggen. ProRail is al meermaals in rapporten geadviseerd om de stenen te vervangen door kwartsstofvrije stenen of door stenen met minder kwartsstof, maar volgt dit advies niet op. Daarmee overtreden ze volgens de rapporten en deskundigen al jarenlang de wet en voldoen ze niet aan de zorgplicht. De Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (ISZW) start een onderzoek. Inspecteur-generaal Marc Kuipers tegenover Zembla: “Dit is echt zorgwekkend. Dit is voor ons een onderwerp wat we niet goed genoeg in beeld hebben gehad.”
                                       

Het risico zit in zogenaamd respirabel kwartsstof. Dat is zo klein dat het diep in de longen kan doordringen. Experts noemen respirabel kwarts een sluipmoordenaar omdat mensen jaren na blootstelling ernstige longziektes of zelfs longkanker kunnen krijgen. Het kwarts kan vrijkomen uit de spoorballast: de dikke laag stenen die ervoor zorgt dat de rails op z’n plek blijft liggen en dat het regenwater wordt afgevoerd. Sommige spoorwerkers werken dagelijks met deze stenen.
                                       

ProRail is als opdrachtgever eindverantwoordelijk voor de veiligheid en gezondheid van de werkers op het spoor. Zembla ontdekt dat ProRail in 2010, 2017 en 2020 onderzoek heeft laten doen naar de mate waarin spoorwerkers aan de gevaarlijke stof worden blootgesteld en of de stenen vervangen moeten worden. Deze onderzoeken kwamen nooit naar buiten en zijn ook niet met de Inspectie SZW gedeeld. Zembla heeft alle vertrouwelijke onderzoeken wel in handen. Daaruit blijkt dat tijdens de werkzaamheden met de stenen de wettelijke grenswaarden voor blootstelling aan het kankerverwekkende kwartsstof worden overschreden.

Arbo-expert Tamara Onos in Zembla: “Dat het al die jaren heeft plaatsgevonden wil zeggen dat al die jaren schade heeft kunnen optreden en dus dat je veel eerder had kunnen voorkomen dat mensen ziek worden. Er zijn hoogstwaarschijnlijk mensen ziek geworden terwijl je dat had kunnen voorkomen.”

Bekijk de eerste beelden uit 'Het stofspoor'

ProRail laat in 2017 extern onderzoek doen naar de vraag of ze samen met de spoorbranche de Arbowet overtreden. Het bureau dat het onderzoek uitvoert komt met harde conclusies.

Het concludeert dat ProRail nalaat om haar verantwoordelijkheid te nemen om de medewerkers in de hele keten te beschermen tegen blootstelling van kwartsstof en dat ‘ProRail daarmee niet voldoet aan haar zorgplicht.’ De onderzoekers constateren verder dat ‘ProRail toestaat dat er stenen worden geleverd die kankerverwekkende stoffen bevatten’. En dat ‘daardoor in de gehele keten gevaar op gezondheidsschade ontstaat’. Er is geen beleid dat zich richt op het ‘totaal wegnemen van de gevaarbron’, waardoor de conclusie luidt: ‘De spoorbranche voldoet hiermee niet aan de Arbowet’. Emeritus hoogleraar veiligheidskunde Ben Ale onderschrijft in Zembla die conclusies: “Als je groot en sterk bent kun je in Nederland blijkbaar jarenlang de wet overtreden.”

In 2010 doet een ander extern bureau onderzoek in opdracht van ProRail en de onderaannemers. Ook dit rapport krijgt Zembla in handen. Het bureau adviseert om helemaal geen ballaststenen meer te gebruiken. Of in ieder geval voor een steen te kiezen die minder kwarts bevat. Dit advies wordt niet opgevolgd, terwijl dat volgens de wet wel verplicht is. De Inspectie SZW heeft ProRail hierover nooit om opheldering gevraagd. Naar aanleiding van de uitzending van Zembla, gaat de inspectie dit nu wel doen. Inspecteur-generaal Marc Kuipers: “Laat ik het heel duidelijk maken: wat wij nu krijgen aan signaal op basis van deze rapporten is voor ons reden om zelf onderzoek te gaan doen. (…) Voor ons is het van belang dat wij vooral kijken naar collega’s die er nu werken en die er morgen werken. Daar moeten we ons nu op focussen.”

Kiezen voor een andere steen op het spoor is volgens deskundigen noodzakelijk, omdat andere maatregelen slecht worden nageleefd of praktisch niet mogelijk zijn. Het gaat dan bijvoorbeeld om het dragen van stofmaskers of het nathouden van de stenen. Dat blijkt ook als Zembla honderden foto’s en video’s van spoorwerken van de afgelopen tien jaar verzamelt en analyseert. Op de beelden is te zien dat medewerkers regelmatig zonder bescherming in grote stofwolken staan tijdens het werk met de stenen. Arbo-expert Tamara Onos over de beelden: “Dit zijn echt ongezonde situaties. Daarmee verhoog je de kans op het ontstaan van ziektes.” Inspecteur-generaal Marc Kuipers van ISZW: “De beelden zijn echt zorgwekkend. Wij zien dit als een belangrijk signaal dat we hier aandacht aan moeten besteden, want dit is niet op orde.”

ProRail geeft in een schriftelijke reactie aan Zembla toe dat ze in de praktijk zien dat de regels niet altijd worden nageleefd, dat het echt beter moet en dat ze de regels met betrekking tot kwartsstof nog eens goed onder de aandacht gaan brengen. ProRail laat Zembla ook weten dat ze vinden dat ze de wet niet overtreden omdat ze TNO op dit moment laten onderzoeken of de keuze voor een andere steen kan leiden tot minder blootstelling aan kwartsstof.

Dit vertrouwelijke TNO-rapport heeft Zembla ook in bezit. Ook TNO constateert daarin dat ‘de spoorbranche niet voldoet aan de Arbowet’. En ook TNO meet overschrijdingen van het kankerverwekkende kwartsstof bij verschillende werkzaamheden. Arbo-expert Tamara Onos in Zembla: “Je besteedt geld aan onderzoeken terwijl je het probleem al kent. Dat geld moet je gewoon besteden aan maatregelen en het beschermen van je mensen.”

Lees het wederhoor met de schriftelijke reacties van de aannemers op het spoor en ProRail.