Rusland gebruikt gas al jaren als politiek drukmiddel

Rusland gebruikte de gaskraan in het afgelopen decennium meerdere keren als politiek drukmiddel. Daarom was de Europese politiek er de afgelopen jaren op gericht om minder afhankelijk te worden van Russisch gas. Geheel tegen de Europese lijn in, werd er onder andere door Nederland in die jaren juist veel gehandeld met Rusland.  

De gaspijplijn Nord Stream 1 die van Rusland naar andere Europese landen loopt, werd vorige week weer in gebruik genomen na tien dagen van onderhoudswerkzaamheden. Een turbine was naar Canada gebracht voor onderhoud en mocht in de tussentijd niet terug vanwege sancties die waren opgelegd aan Rusland vanwege de inval in Oekraïne. Het Kremlin gaf eerder aan dat zodra de turbine terug is in Rusland, deze meteen zal worden geïnstalleerd. 

De Duitse regering zei al dat verdere verlaging van de gastoevoer door Nord Stream 1 niet te rechtvaardigen was. Berlijn heeft vaker gezegd dat Moskou gasleveringen als chantagemiddel inzet vanwege de Duitse steun aan Oekraïne. Hoewel Rusland blijft volhouden dat sancties en onderhoud de reden zijn, is het niet ondenkbaar dat het land gas als politiek drukmiddel gebruikt. Dat deed Rusland in het verleden ook. 

Wanneer je als land zaken doet met Gazprom, praat je ook met het Kremlin. Zo bezit de Russische staat de helft van de aandelen van Gazprom. De verwevenheid van Poetin en Gazprom is al meermaals door internationale media aangetoond.

In 2014 zette NRC uiteen hoe Poetin de macht van het gasbedrijf vergrootte sinds zijn aantreden. Ook zitten familieleden van Poetin in de top van het bedrijf, zo analyseerde The New York Times eerder en bleek onlangs ook uit de aanstelling van achterneef Mikhail Putin als hoofd van het management van Gazprom .

Over die vermenging van de staat met Gazprom zei de regering in een Kamerbrief uit 2016 : “Het maakt de handelwijze van dergelijke bedrijven soms minder voorspelbaar, maar betekent niet dat de Nederlandse energievoorzieningszekerheid ook in het geding komt.”

En het Kremlin gebruikt de gaskraan dus ook al jarenlang als drukmiddel. In 2006 kreeg Oekraïne twee dagen lang geen gas vanwege een onderhandelingsconflict over de leveringsprijs en dat zou in de jaren daarna vaker gebeuren. En niet alleen in Oekraïne. Ook in Wit-Rusland en Georgië. 

En de gaskraan werd niet alleen gebruikt om druk te leggen op onderhandelingen. Zo toonde the Telegraph aan hoe de Russische overheid Gazprom gebruikte voor haar agressieve buitenlandpolitiek.

Uit gelekte EU-documenten blijkt volgens the Telegraph dat het Kremlin Gazprom ‘gebruikte om kwetsbare Oost-Europese staten onder druk te zetten’ en ‘de Europese energiemarkt probeerde naar zijn hand te zetten’.

Zo moest Polen exorbitante bedragen betalen voor het importeren van gas uit Siberië, terwijl Duitsland slechts een ‘vriendenprijs’ hoefde te betalen.

In de jaren voor de oorlog met Oekraïne namen de spanningen tussen Europa en Rusland enorm toe door onder meer Russische politieke huurmoorden en het neerhalen van de MH17 in 2014 en de annexatie van de Krim datzelfde jaar. Door al die spanningen stuurden veel EU-landen aan op minder afhankelijkheid van Rusland voor gas.

Nederland intensiveerde de handel in die jaren juist. De gashandel tussen Nederland en Rusland gaat al decennia terug. Om aardgas voor Nederland in de toekomst veilig te stellen, tekenden het Nederlandse staatsbedrijf Gasunie en het Russische gasbedrijf Gazprom op 16 mei 1996 een principe-overeenkomst. Die behelsde dat Nederland twintig jaar lang ongeveer vier miljard kubieke meter aardgas uit Rusland zou importeren.

Ons land investeerde tussen 2005 en 2011 acht miljard euro in de opslag en aanleg van het pijpleidingennet Nord Stream 1. Gasunie kreeg een belang van negen procent in het netwerk. In ruil daarvoor kregen de Russen transportcapaciteit door Nederland, opslagcapaciteit en ging Nederland op zoek naar afnemers van het Russische gas. Er kwam een opslag voor gas in Bergen waar Rusland zwaar in investeerde. Bijna tegelijkertijd opende Gazprom zijn Europese hoofdkantoor in Amsterdam. Inmiddels is de gasopslag leeg en zou het hoofdkantoor leegstaan en is Gazprom verhuisd naar Cyprus.

Nederland investeerde in Nord Stream 1 niet alleen vanwege de economische voordelen. Het bood meer zekerheid voor de toekomst: “Door het creëren van een gasrotonde wil het kabinet veiligstellen dat er op lange termijn energiebronnen voor Nederland beschikbaar zullen zijn”, schreef het ministerie destijds.

Intussen nam de gaswinning in Groningen af en steeg de invoer van Russisch gas. Het verdubbelde tussen 2010 en 2015 naar 7,6 miljard m3. Dat bleek in 2016 al uit gegevens van het CBS (Centraal Bureau voor de statistiek). In 2016 steeg datzelfde aantal volgens Statline naar 14 miljard m3. 

In het jaar na het neerhalen van vlucht MH17 en de annexatie van de Krim, sloot het Nederlandse staatsbedrijf GasUnie in juli 2015 een deal met Gazprom over hernieuwde samenwerking op het gebied van vloeibaar gas.

Begin september datzelfde jaar maakten Shell en Gazprom bekend samen te werken bij de bouw van pijpleidingen die gas via de Baltische Zee naar Duitsland moeten vervoeren: Nord Stream 2. Shell deed voor tien procent mee. Ook vier andere Europese energiebedrijven sloten zich aan. 

Van begin af aan lag het project Nord Stream 2 gevoelig bij veel Europese landen. Nord Stream 1 stroomde door Oekraïne, maar de nieuwe pijplijn zou het land waarmee Rusland toen al op zeer gespannen voet stond, omzeilen. Oekraïne protesteerde daarom hevig tegen de bouw van de tweede lijn. Het land was bang dat Rusland het zou gaan gebruiken om Oekraïne nog makkelijker af te sluiten van gas. Ook Polen was ongerust en legde contact met Noorwegen om gas uit dat land af te kunnen nemen als Rusland de kraan voor hen dichtdraait.

“De enige landen in de EU die heel erg positief waren over de Nord Stream 2 zijn Duitsland, Oostenrijk en Nederland”, zei de Zweedse topdiplomaat Anders Aslund eerder tegen Zembla. Aslund is een belangrijke analist van Russische zaken. Hij was in het verleden economisch adviseur van onder meer Rusland en Oekraïne. Hij schreef meerdere boeken over Rusland en de Russische economie en publiceerde over Gazprom. De expert zei te weten waarom Nederland Rusland bij de bouw van Nord Stream 2 steunde: “Shell heeft overduidelijk de Nederlandse positie ten opzichte van Nord Stream 2 beïnvloed.”

Het enthousiasme is inmiddels ook bij Duitsland, Oostenrijk en Nederland verdwenen. Duitsland denkt momenteel na om delen van de pijplijn om te bouwen voor andere doeleinden.

Intussen ligt de gastoevoer via Nord Stream 1 op slechts twintig procent van de capaciteit. In Nederland krijgen metaalbedrijven naar verwachting er het meeste last van, verwacht ondernemersorganisatie voor de technologische industrie FME. "Ongeveer een kwart van de kostprijs van een product bestaat uit energie. Gaat die kostenpost omhoog, dan heeft dat natuurlijk enorme gevolgen", zegt de organisatie. Signalen dat bedrijven nu al in de problemen zitten, heeft FME nog niet.

Volgens gastransporteur Gasunie heeft de verlaagde capaciteit "op dit moment geen effect". Gasunie verwijst daarbij naar een eerder rapport waarin de transporteur becijferde dat Nederland een jaar zonder Russisch gas zou kunnen. Hans Grünfeld, voorzitter van belangenbehartiger van de zakelijke energie- en watergebruikers VEMW, heeft wel zorgen over de verlaagde capaciteit. "Wij hebben de pijplijn nodig om ons voor te bereiden op het winterseizoen. President Poetin gebruikt de pijplijn om het Westen onder druk te zetten."

Dinsdag werden de 27 EU-landen het eens over gasbesparingen in de komende maanden. Die moeten voorkomen dat huishoudens, belangrijke bedrijven en ziekenhuizen zonder verwarming komen te zitten als Rusland de gaskraan volledig zou dichtdraaien.

De Europese gasprijs ging dinsdag verder omhoog door de zorgen over de Russische leveringen. De prijs steeg tot boven de 200 euro per megawattuur op de toonaangevende Amsterdamse gasbeurs. Dat is het hoogste niveau sinds maart.