Rusland en Nederland: al decennia handelspartners in gas

UPDATE 31 mei 2022

Het Russische gasbedrijf Gazprom levert vanaf vandaag geen gas meer aan het Nederlandse gasbedrijf Gasterra. Gasterra weigert te voldoen aan de eis van Gazprom om in roebels te betalen. Minister Jetten van Klimaat en Energie steunt de beslissing van Gasterra, dat veruit de grootste gasleverancier van ons land is. 

Gas speelt al jaren een grote rol in de verhoudingen tussen Nederland en Rusland. De landen zijn zakenpartners als het om gas gaat. Dat deze positie niet prettig is bij politieke conflicten, wordt nu opnieuw bevestigd.

Ongeveer 15 procent van het gas dat in Nederland wordt gebruikt, komt uit Rusland. In grote delen van Europa ligt dat nog een stuk hoger. Maar ook de afhankelijkheid van Russisch gas kan voor Nederland toenemen als we echt de Groningse gaskraan voorgoed dichtdraaien. 

Daarnaast zijn we al lange tijd handelspartners met Rusland als het om gas gaat. We verhandelen Russisch gas naar bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk. Maar de relatie gaat nog veel dieper. En dat is eigenlijk best opmerkelijk als je je bedenkt dat Rusland gas al jaren gebruikt als politiek drukmiddel door de gaskraan dicht te draaien bij conflicten.

De gashandel met Rusland gaat al decennia terug. Om aardgas voor Nederland in de toekomst veilig te stellen, tekenden het Nederlandse staatsbedrijf Gasunie en het Russische gasbedrijf Gazprom op 16 mei 1996 een principe-overeenkomst. Die behelsde dat Nederland twintig jaar lang ongeveer vier miljard kubieke meter aardgas uit Rusland zou importeren.

Ons land investeerde acht miljard euro in de opslag en aanleg van een buitenlands pijpleidingennet. Daar stroomt Russisch gas doorheen naar andere Europese landen. Gasunie krijgt een belang van negen procent in het netwerk. In ruil daarvoor krijgen de Russen transportcapaciteit door Nederland, opslagcapaciteit en gaat Nederland op zoek naar afnemers van het Russische gas. Er komt een opslag voor gas in Bergen die voor bijna de helft gevuld wordt met Russisch gas. Bijna tegelijkertijd opent Gazprom zijn Europese hoofdkantoor in Amsterdam.

Nederland investeerde in het stelsel niet alleen vanwege de economische voordelen. Het bood meer zekerheid voor de toekomst: “Door het creëren van een gasrotonde wil het kabinet veiligstellen dat er op lange termijn energiebronnen voor Nederland beschikbaar zullen zijn”, schreef het ministerie destijds.

Door de afnemende gaswinning in eigen land, steeg de invoer van gas uit Rusland de laatste jaren. Het verdubbelde tussen 2010 en 2015 naar 7,6 miljard m3. Dat bleek in 2016 al uit gegevens van het CBS (Centraal Bureau voor de statistiek). In 2016 steeg datzelfde aantal volgens Statline naar 14 miljard m3. Als oplossing voor de gastekorten die ontstaan door het stopzetten van de gaswinning in Groningen, besloot het kabinet in 2018 tot het bouwen van een stikstoffabriek die als doel heeft om Noors en Russisch gas gereed te maken voor Nederlandse huishoudens. Doel daarvan is dus het importeren van nog meer Russisch en het destijds duurdere Noorse gas.

Russisch gas leek aanvankelijk logisch, want volgens het kabinet was het economisch aantrekkelijker dan Noors gas. In een brief aan de Kamer uit 2016 staat:

“Het is zo dat Russische producenten structureel goedkoper kunnen produceren dan de meeste andere landen en er is veel infrastructuur aanwezig om het gas naar Europa te brengen.” 

Maar inmiddels gaan de gasprijzen door het dak en wanneer je als land zaken doet met Gazprom, praat je ook met het Kremlin. Zo bezit de Russische staat de helft van de aandelen van Gazprom. De verwevenheid van Poetin en Gazprom is al meermaals door internationale media aangetoond.

In 2014 zette NRC uiteen hoe Poetin de macht van het gasbedrijf vergrootte sinds zijn aantreden. Ook zitten familieleden van Poetin in de top van het bedrijf, zo analyseerde The New York Times eerder en bleek onlangs ook uit de aanstelling van achterneef Mikhail Putin als hoofd van het management van Gazprom .

Over die vermenging van de staat met Gazprom zei de regering in een Kamerbrief uit 2016 : “Het maakt de handelwijze van dergelijke bedrijven soms minder voorspelbaar, maar betekent niet dat de Nederlandse energievoorzieningszekerheid ook in het geding komt.”

Een minder fijn idee is dat Rusland Gazprom aantoonbaar misbruikt als politiek drukmiddel. Zoals gezegd door de gaskraan voor landen bij conflicten dicht te draaien. Maar dat is lang niet het enige: in april 2018 toonde the Telegraph nog aan hoe de Russische overheid Gazprom gebruikte voor haar agressieve buitenlandpolitiek.

Uit gelekte EU-documenten blijkt volgens the Telegraph dat het Kremlin Gazprom ‘gebruikte om kwetsbare Oost-Europese staten onder druk te zetten en ‘de Europese energiemarkt probeerde naar zijn hand te zetten’.

Zo moest Polen exorbitante bedragen betalen voor het importeren van gas uit Siberië, terwijl Duitsland slechts een ‘vriendenprijs’ hoefde te betalen.

Vanwege die vermenging en macht is de Europese politiek erop gericht om minder afhankelijk te worden van Russisch gas. Daarbij namen de spanningen tussen Europa en Rusland toe door onder meer Russische politieke huurmoorden en het neerhalen van de MH17 en de annexatie van de Krim. Geheel tegen de Europese lijn in, werd er door Nederland in die jaren juist meer gehandeld met Rusland.

In juli 2015 sloot het Nederlandse staatsbedrijf Gasunie een deal met Gazprom over hernieuwde samenwerking op het gebied van vloeibaar gas.

Begin september datzelfde jaar maakten Shell en Gazprom bekend samen te werken bij de bouw van pijpleidingen die gas via de Baltische Zee naar Duitsland moeten vervoeren. Shell doet voor tien procent mee. Ook vier andere Europese energiebedrijven hebben zich aangesloten bij het project Nord Stream 2.

Op deze foto die ter viering van de samenwerking werd genomen staat naast  Mark Rutte en Merkel aan de linkerkant Matthias Warnig. Poetin heeft de leiding van Nordstream in zijn handen gelegd.  Warnig is een voormalig Stasi-agent die ten tijde van de DDR gestationeerd was in Dresden. Putin was die stad KGB-agent en de twee zouden hebben samengewerkt om Westduitse informanten te rekruteren. Warnig werd bankier en kreeg via Poetin al eerder topfuncties bij Russische bedrijven. 

Een gevoelige kwestie : Oekraïne dat niet is aangesloten op de nieuwe lijn, zei destijds meteen al bang te zijn dat Rusland de tweede lijn gaat gebruiken om het land nog makkelijker af te sluiten van gas. Ook Polen is ongerust en heeft al contact met Noorwegen om gas uit dat land af te kunnen nemen als Rusland de kraan voor hen dichtdraait.

“De enige landen in de EU die heel erg positief waren over de Nord Stream 2 zijn Duitsland, Oostenrijk en Nederland”, zei de Zweedse topdiplomaat Anders Aslund in 2018 tegen Zembla. Aslund is een belangrijke analist van Russische zaken. Hij was in het verleden economisch adviseur van onder meer Rusland en Oekraïne. Hij schreef meerdere boeken over Rusland en de Russische economie en publiceerde over Gazprom. De expert zegt te weten waarom Nederland Rusland bij de bouw van Nord Stream 2 steunde: “Shell heeft overduidelijk de Nederlandse positie ten opzichte van Nord Stream 2 beïnvloed.”

Rond de bekendmaking van deze nieuwe deals waren er niet alleen Nederlandse Kamerleden, maar ook deskundigen die hun zorgen uitten over de toenemende gashandel met Gazprom en Rusland. Vanwege de agressieve buitenlandpolitiek. Ze zeiden onder meer in Volkskrant: “De minister moet zich afvragen of een groeiende afhankelijkheid van Rusland een slim idee is” en in NRC : “ Nederland wordt zo te afhankelijk van Russisch gas .”

Hoewel deze zorgen in Europees verband volgens Aslund terecht zijn, heeft Nederland wel één groot voordeel ten opzichte van andere landen. Rusland wil Nederland graag te vriend houden. Naast gas is olie de grote economische motor van Rusland en in die zin is Nederland onmisbaar. “Rotterdam is de belangrijkste haven voor olie in Europa. Er is geen alternatief voor Rusland. Dat maakt de onderhandelingspositie voor Nederland sterker dan die van de Russen.”

Minister Jetten geeft aan dat het vullen van de Nederlandse gasvoorraden komende winter moeilijker wordt, nu Gazprom stopt met leveren. Zeker ook als andere Europese landen ook worden afgesloten. Jetten geeft aan dat Gasterra er vooralsnog in is geslaagd het gas dat anders door Gazprom geleverd zou worden, uit andere landen te halen. Jetten hoopt dat de opslaginstallaties op tijd voor de winter voldoende gevuld zijn. Binnenkort wil hij daar meer duidelijkheid over geven.