Ruim 2.000 meldingen van vermoeidheid door piloten en leden cabinepersoneel

Piloten, stewards en stewardessen van Nederlandse luchtvaartmaatschappijen hebben in 2022 en de eerste helft van 2023 ruim 2.000 keer melding gemaakt van vermoeidheid bij de toezichthouder op de luchtvaart: de Inspectie Leefomgeving en Transport. In 20 procent van de gevallen, circa 400 keer, was het bemanningslid in kwestie dermate moe dat hij zijn werk niet meer veilig kon uitoefenen en van boord moest stappen. Dat blijkt uit cijfers die demissionair minister Mark Harbers van Infrastructuur en Milieu naar de Tweede Kamer heeft gestuurd naar aanleiding van de Zembla-uitzending ‘Omerta boven de wolken’. Veertig keer gaf de melder toe dat hij door de vermoeidheid een fout had gemaakt, zoals het invoeren van verkeerde instellingen tijdens de vlucht of het maken van een harde landing.

GroenLinks/PvdA-Kamerlid Habtamu de Hoop had om de cijfers gevraagd nadat Zembla in oktober vorig jaar onthulde dat vliegend personeel van Europese prijsvechters onder druk worden gezet door te werken, terwijl ze daar eigenlijk niet toe in staat zijn. Piloten gaven toe door de vermoeidheid in slaap te vallen tijdens de vlucht. Officieel moeten vliegers en cabinepersoneel zich ‘unfit to fly’ melden wanneer ze te moe of te ziek zijn om te vliegen. Dat is zelfs wettelijk verplicht. Maar doordat een groeiend aantal van hen een zwak arbeidscontract heeft durven zij zich minder snel ziek of vermoeid te melden. In de praktijk ontmoedigen sommige maatschappijen dat, bleek onder meer uit audio-opnames die Zembla in handen kreeg. Daarin is te horen dat medewerkers onder druk worden gezet om door te werken.

In opdracht van Harbers inventariseerde het Analysebureau Luchtvaartvoorvallen (ABL), onderdeel van de ILT, het aantal meldingen van vermoeidheid door piloten, stewards en stewardessen. De cijfers hebben betrekking op (vrijwel) alleen Nederlandse luchtvaartmaatschappijen, aangezien de ILT op hen toezicht uitoefent. Buitenlandse prijsvechters vallen onder het toezicht van inspecties in het land waar zij zijn gevestigd. In 2022 ontving het ABL ruim 1.300 meldingen van vermoeidheid, in de eerste helft van vorig jaar waren dat er iets meer dan 700. De jaren ervoor waren het er beduidend minder, doordat het vliegverkeer gedurende de Corona-pandemie voor een groot deel stillag. In 20 procent van de meldingen, circa 400 dus, was de melder dermate moe dat hij moest afstappen van een vlucht (een zogeheten ‘step down’). Een bemanningslid kan hiertoe besluiten als hij of zij niet meer in staat is een vlucht veilig uit te voeren. Volgens de ILT suggereert een ‘step down’ dat de melder dan zwaar vermoeid is. 

De piek in het aantal meldingen van vermoeidheid lag in 2019 met bijna 1700 melders. Maar in dat jaar was het aantal vluchten van en naar Nederlandse luchthavens ook het hoogst. Gemiddeld ging het in dat jaar om rond de 30 meldingen per 10.000 vluchten. Alleen in de zomers van 2022 en 2023 kwam het aantal meldingen hoger uit, met circa 35 per 10.000 starts en landingen. Volgens de ILT is dit mogelijk te verklaren door de personeelstekorten op verschillende Europese luchthavens de afgelopen zomerperiodes. “Hierdoor kan ook vliegend personeel extra werkdruk, en als gevolg daarvan, vermoeidheid ervaren”, aldus de ILT.  Zembla had de inspectie vorig jaar tevergeefs om de cijfers gevraagd, aangezien de laatste gegevens over vermoeidheid van eind 2017 dateerden. Daaruit bleek dat tussen 2015 en september 2017 in totaal 374 meldingen van vermoeidheid waren gedaan, en de melder 50 keer tot een ‘step down’ had besloten. De ILT zegt de stijging in de jaren daarna niet te kunnen verklaren. Volgens de inspectie kunnen de cijfers niet worden vergeleken, “vanwege een andere onderzoeksmethodiek”. 

De ILT keek ook hoe vaak er door piloten en andere bemanningsleden fouten werden gemeld als gevolg van vermoeidheid. In de periode 2022-2023 bleek daar in 2% van de gevallen (40 in totaal) sprake van te zijn. Zo werden er verkeerde instellingen toegepast, bijvoorbeeld een onjuiste snelheid, of was er sprake van een onstabiele of harde landing. Ook waren sommige melders vergeten bepaalde taken op een checklist uit te voeren. Volgens de inspectie worden al deze voorvallen door de betrokken luchtvaartmaatschappijen zelf onderzocht. De ILT ziet erop toe of zij voldoende doen om veiligheidsproblemen door vermoeidheid te voorkomen. 

De Europese pilotenvakbond ECA publiceerde vorig jaar zomer nog een onderzoek, waaruit blijkt dat veel piloten vermoeid zijn tijdens hun werk. Driekwart van de ondervraagde vliegers zei in de onderzoeksperiode (4 weken in juni 2023) tenminste één keer in slaap te zijn gevallen. Een kwart biechtte zelfs op 5 keer of vaker te zijn weggedommeld. Slechts 12% sprak vertrouwen uit in hoe de eigen luchtvaartmaatschappij omgaat met meldingen van vermoeidheid. Zembla sprak met piloten die aangaven dat vermoeidheid lang niet altijd wordt gemeld, uit angst voor represailles. De ILT zegt desgevraagd “geen signalen te hebben” dat er problemen zijn met de meldingsbereidheid bij Nederlandse maatschappijen.

Demissionair minister Harbers kaartte zijn zorgen over de zwakke arbeidscontracten bij piloten en de potentiële risico’s voor de vliegveiligheid aan in Europees verband, met steun van België en Oostenrijk. In zijn Kamerbrief schrijft hij dat andere lidstaten, de Europese Commissie en de Europese toezichthouder EASA echter geen signalen zien dat er een breed probleem is met vermoeidheid van piloten. De wetgeving rond werk- en rusttijden voor vliegend personeel wordt op dit moment geëvalueerd. Daaruit zal moeten blijken of aanpassing nodig is.  

De Vereniging van Nederlandse Verkeersvliegers (VNV) heeft daar een hard hoofd. “De evaluatie zal onvolledig zijn, want luchtvaartmaatschappijen zijn niet verplicht data te delen”, aldus vice-president Coen George van de VNV. “Juist de cowboys van de luchtvaart waar Zembla haar licht op scheen, zullen niet geneigd zijn vrijwillig hun data te delen. Daarmee zijn de conclusies op zijn minst onvolledig en in het ergste geval een dwaalspoor.” Dat EASA en de Europese Commissie geen signalen hebben dat er een probleem is met vermoeidheid onder piloten, toont volgens George juist aan dat het een blinde vlek is. “Uit divers onderzoek en jullie uitzending blijkt dat er een angstcultuur is waardoor er vaak geen meldingen worden gedaan. Bovendien is het risico van oververmoeide piloten niet aan landsgrenzen gebonden. Concluderen dat we rustig kunnen slapen op basis van alleen Nederlandse data is onvolledig en onverstandig.”

Kijk de uitzending 'Omerta boven de wolken':