Reconstructie van 30 jaar vage beloften aan Oekraïne

“Laat Oekraïne niet langer bungelen”, zegt oud-Oekraïne ambassadeur en topdiplomaat Robert Serry in Zembla. Voor hem is de maat vol. Al ruim dertig jaar, sinds de onafhankelijkheid van Oekraïne, maakt het Westen vage afspraken met het land. Zembla reconstrueert dit nauwkeurig in de uitzending ‘Het lot van Oekraïne’. De actie van de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, past naadloos in die reeks vage toezeggingen. Vorige week beloofde ze Oekraïne een versneld proces tot lidmaatschap van de EU. Maar het is maar de vraag of ze dat kan waarmaken. EU-landen zijn namelijk scherp verdeeld over het lidmaatschap van Oekraïne. 

Na de Oekraïense onafhankelijkheid in 1991 zijn het de Verenigde Staten die Oekraïne als eerste opzadelen met een papieren belofte. Oekraïne is dan nog straatarm, maar er liggen wel duizenden kernwapens op het voormalig Sovjet-territorium: “Een arsenaal om u tegen te zeggen”, omschrijft journalist en historicus Hubert Smeets de wapenvoorraad.

Uit angst voor bendes en wapenhandelaren met slechte bedoelingen, willen grootmachten Verenigde Staten en Rusland de kernwapens zo snel mogelijk ontmantelen. Borys Tarasyuk leidt de onderhandelingen namens Oekraïne. Hij wil een flinke financiële compensatie en garanties over territoriale integriteit in ruil voor het opgeven van de kernwapens. Maar de VS weigeren garanties te geven, bang dat ze daarmee Oekraïne militair moeten bijstaan in geval van een invasie.

Zembla ontdekt dat in het document dat uiteindelijk wordt getekend, het Budapest Memorandum, een diplomatieke truc is toegepast. In de titel van de Engelstalige versie van het Memorandum krijgt Oekraïne “security assurances”, veiligheidsverzekeringen dus. In de Oekraïense en Russische tekst wordt diezelfde Oekraïense veiligheid “gegarandeerd”. Een verschil “niet in het voordeel van Oekraïne”, ziet ook topdiplomaat Robert Serry nu.

Voor onderhandelaar Tarasyuk was het duidelijk: “De Russen en de Amerikanen lieten ons geen andere keus”, zegt hij. Dat wordt bevestigd door Amerikaanse topdiplomaat Rose Goettemoller die betrokken was bij de onderhandelingen. Zij zegt dat de VS dreigden met het isoleren van Oekraïne als ze hun kernwapens niet zouden opgeven: “Wij hebben ze laten weten dat als ze die richting zouden kiezen [het behouden van kernwapens, red.], dat ze dan een nucleaire pariastaat zouden worden.” Iedereen was zich er volgens Goettemoller van bewust wat het verschil tussen veiligheidsverzekeringen en -garanties inhielden. Journalist en historicus Hubert Smeets concludeert: “Dit is een boterzacht memorandum geweest.”

Oekraïne zet zijn zoektocht naar staatsveiligheid voort. Borys Tarasyuk probeert vanaf 2005 als minister van Buitenlandse Zaken voet tussen de deur te krijgen bij de NAVO. Hoewel Oekraïne geen NAVO-lid is, draagt het land wel bij aan alle militaire missies van het bondgenootschap. Ook voormalig secretaris-generaal van de NAVO Jaap de Hoop Scheffer ziet tussen 2004 en 2009 de inspanningen van de Oekraïners. “Ze verlangden niks, ze hadden ook niet veel te verlangen. Maar ze hoopten natuurlijk dat die activiteit hen dichter bij de NAVO zou brengen.”

Oekraïne lijkt te slagen bij de NAVO. In 2008 deelt de NAVO officieel mee dat Oekraïne lid zal worden van het machtige militaire bondgenootschap. Tarasyuk ervaart het als “een echte belofte”. In werkelijkheid is het een lege huls. De belofte blijkt een compromis tussen de Amerikaanse president Bush, voorstander van de Oekraïense NAVO-toetreding, en een Europese gang of five, zoals ze in geheime diplomatieke post worden genoemd.

Deze gang of five, waar ook Nederland toe behoort, is tegen de toetreding van Oekraïne. “Er was geen termijn afgesproken”, zegt De Hoop Scheffer. “Dat kon 15 jaar zijn, maar ook 50 jaar. Met sint-juttemis noemen we dat.” Voor Hubert Smeets is het duidelijk: “De Oekraïners zijn blij gemaakt met een dode mus.” Ook Robert Serry ziet de loze belofte: “Met alle gevolgen van dien bij Putin”, zegt hij. “Die heeft dat gezien als het zoveelste bewijs dat Rusland op deze manier door het westen werd bejegend.”

Ook de EU toont zich al jaren geen gewillige bondgenoot van Oekraïne. In 2014 tekent Oekraïne het zogeheten associatieverdrag met de EU, een voorstadium voor een volwaardig lidmaatschap zo ziet men het in Oekraïne. Maar daar denken ze in Brussel heel anders over, zegt Hubert Smeets. “Wij dachten: de Europese markt wordt groter, hiep hiep hoera, dat is goed voor de economische machtspositie van de Europese Unie. Maar daar hebben we nooit een prijs voor willen betalen. De prijs van het bieden van militaire veiligheid, van politieke veiligheid hebben we nooit willen betalen.”

Ondanks de recente geste van Ursula von der Leyen lijkt er nog weinig te zijn veranderd. Voor de oorlog tegen Rusland leveren landen op eigen titel wapens aan Oekraïne, maar een volwaardig EU-lidmaatschap is voor veel EU-deelstaten een stap te ver, waaronder Nederland. En dus kan de Oekraïense president Zelensky, ondanks talloze oproepen aan Westerse parlementen, de EU, de NAVO en de VN, nog steeds niet rekenen op enige formele toezegging. Smeets: “Als puntje bij paaltje kwam, deed Europa en deed ook de NAVO altijd een stap terug. En nu eigenlijk weer.”